Azərbaycan tarġXĠ ÜZRƏ qaynaqlar

72 
 
  La kin   mə rzban
1
 Azərbaycanın  bütün  əhalisi  adından  Hü feyzə   ilə   sülh 
müaaviləsi  bağlmağa  məcbur    oldu;  (müqaviləyə  görə)  o.  səkiz    [karat] 
aöğırklığ ındakı  (dirhəmlə  ) 800  min d irhəm vərməyi öhdəsnə götürdü. Hüfeyzə 
isə  və`d  etdi  ki,  heç  kəsi  öldürməyəcə k  və  əsir  a lmayacaq,  o   məbədləri 
dağıtdırmayacaq,  Balasacan,  Sabalan,  və  Sətrulisinin  öz  baramaları  vaxtı  rəqs 
etməsinə və qabaqlar orda da   yapılan  iĢin
2
 açıq   Ģəkildə  icra   ed ilməsin ə mane  
olmayacaqdır. Bundan sonra  o, Muğana  və cilana (Gilana) yürüĢ etdi, onların  
əhalisi ağ ır  məğlubiyyətə uğratdı və vergi verməy i öhdələrinə qoymaq la  onlarla  
müqvilə bağladı.  
  Vaqidi
3
 mə lu m  Ģə xslərə   istinadla    bildirir  ki,  Muğirə  ibn  ġubə
4
 (hic ri) 
22-ci  ildə  Ke fədən azə rbaycana  yürüĢ etdi. O, ö lkəyə g irib   [hərb i] güc lə  onu 
turdu və onun üzərində torpaq  vergisi  [xə rac] qoydu. 
  Ġbn əl-Kəlb i Mehnəfin dilindən söyləyir ki, Muğirə Azə rbaycana 20-c il 
ildə  girdi  və  onu  əhalisi  isla mdan    döndü;  bu,  əl-ƏĢ`as  ibn  Qeysi
5
 ora  yenidən 
güclə  girməyə  məcbur  etdi.  O,  Bacarvən  qalasını  tutdu  və  onun  əhalisi  ilə 
Muğirə kimi sülh bağladı.Əl-ƏĢ`asın sülh müqaviləsi bu günədək qüvvədə qalır.       
  Abdullah  ibn  Qasımın  dilindən,  Fərvi  ibn  Lə kitin  dilindən  əl-Mədain i 
mənə  söylədi  ki,  osman    ibn  Əffan
6
,  allah  ondan    rası  olsun,  xəlifə  olanda    o, 
Ütbə  (ibn  Fərhadı)
7
 Azərbaycandan  geri  çağırdı  və  Va lid    əbu  Mü`eyti  [ora   
hakim]    təyin etdi; onun va xtında Azə rbaycan əhalisi sülh  müqaviləsin i pozdu. 
Bu,  Validi  25-cu  ildə  onlara  qarĢı  ö z  dəstəsinin  baĢında  Abdullah  ibn  ġibl 
olmaqla    yürüĢ  etməyə  məcbur    etdi.  Valid    Muğan,  Babər,  Təyləsan  əhalisinə 
hücum etdi, qənimət ald ı, ço xların ı əsir etdi və A zərbaycan vilayətin in əhalisini 
xahiĢi ilə Hüzeyfə sülh bağladı.  
                                                                 
 
1
 Mərzban  Ġsfəndiyar  ibn  Fərruxzad,  qardaĢı  Bəhramla    birlikdə  baĢçılıq    etdikləri 
Azərbaycan  qoĢunlarını  ərəblərin  ilk yürüĢünə (hicri  18/639)  davam  gətirmədi:   nəticədə Ġsfəndiyar 
ərəblərlə  müaqavilə  bağlamağa  məcbur  oldu.  Müqavilənin  mətni  haqqında  bax:  Буниятов 
З.Азербаиджан в. VI-IX  вв. Баку. 1965, с. 80. 
2
 Əl-Bəlazuri,  görünür  burada    odpərəstlərin  ZərdüĢt    qanunları  ilə  qardaĢın  bacıya  
evlənməsi, habelə  ildə bir dəfə qarıĢıq  nikah keçirilməsi kimi ayinları nəzərdə tutub. 
3
 Əbu  Abdullah  Məhəmməd  ibn  Öm ər  əl-Vaqidi  (747-823)  -  ərəb  tarixçisi,  ərəblərin 
yürüĢünə  aid    bir    neçə  əsərin  müəllifi.  Ət-Təbəri,  əl-Bəlazuri,  ibn  əl-Fəqih,  əl-Yə`qubi  və  baĢqa  
müəlliflər onun verdiyi məlumatlara dəfələrlə istinad  etmiĢlər. 
4
 Muğirə  ibn  Şu`bə  əs-Səqafi  (602-670) –erkən ərəb  istilalarının  görkəmli  sərkərdələrindən 
biri. 
5
 Əl-Əş`as ibn Qeys-Azərbaycanın ilk ərəb hakimlərindən biri. 
6
 Osm an ibn Əfşan- üçüncü ―haqq‖ xəlifə (644-656). 
7
Ütbə  ibn  Fərhad  əs-Sulami-  xəllifə  Ömərin  caniĢini.  Ərəblərin Azərbaycana  ilk yürüĢünün 
(h. 18-639) iĢtirakçısı. Azərbaycanla  birinci müqavilə onun adı ilə bağlanmıĢdır. 

---

73 
 
  Ġbn əl-Kə lbi deyir  ki. [xə lifə] Əli ibn Əbu Talib
1
, allah ondan razı o lsun, 
Sə`id   ibn  Sa riyəni  ondan    sonar    isə  əl-ƏĢ`as  ibn  Qeysi  A zərbaycanın  hakimi 
yətin etdi.  
  Abdullah  ibn  Mü`ə z  ö z  atasını  dilindən,  Əs`əd    ibn  əl-Ha kim  ibn  
Ütbənin dilindən, Zeyd  ibn vahabın dilindən mənə bildirmiĢ ki, allah  Nihavənd 
yaxınlığında   ço xallahlıları qaçmağa    məcbur   edəndən sonra
2
 Hica zın  sakinlə ri 
Hica za,  Bəsərnin  sakinləri  isə  Bəsrəyə  qayıtdılar,  ancaq    ku fəlilər  hüfeyzə   ilə  
Nihavənddə qaldılar və o, onlarla    [birlikdə ] A zərbaycana  yürüĢ etdi,  əhalisini 
[ ildə] səkkiz yüz  dirhə m vermə k iltiha mı ilə sülh bağlmağa məcbur etdi. 
   Hüseyn  ibn  Əmru  və  Əh məd  ibn  Muslih  Azırbaycanın  qocaların ı 
dilindən  mənə  dedilər  ki,  Valid   ibn  Ükbə  ə l-ƏĢ`as    ibn  Qeyslə  b irlikdə  
Azərbaycan gəldi, ö lkən i tərk et mə li olduqda, onu öz  yerinə hakim qoydu. 
  [Va lid ] getdikdən sonra  əha li üsyan etdi və əl-əĢ`as kö mə k üçün Validə  
müraciət  etdi;    (Valid)  ona    Kufə  əhalisindən  böyük  ordu  göndərdi,  onun 
(ordunun) kö məyi ilə, o bir bağdan o biri bağa köçərək (azərbaycanlıların dilində 
―hən‖ – ―bağ‖ deməkd ir)  bütün ölkəni yenidən tabe  etdi; onlarla   Hüfey zə və 
Ütb  ibn  Fərhadın    [qabaqlar]    təklif  etdiy i  Ģərtlərlə  sülh  bağladı.  O.  sonra    bu 
ölkəyə dövlət təqaüdü və maaĢ alan  rəb ləri köçürdü: on lara əmr etdi ki, adamları 
(Azərbayucan əhalisini) isla ma  döndərsinlər.  
  Əl-ƏĢ`asdan  sonra Sə`id   ibn əl-Ası hakim təyin olundu; o, A zərbaycan 
əhalisnə  qarĢı  yürüĢ  etdi  və  Muğan    və  clian  (Gilan)  əhalisin i  böyük 
məğ lubiyyətə uğratdı.  
  Urma  (Urmiya)  vilayətində  və  Bə lüəbəkdə  əl-  ƏĢ`asa    qarĢı  ermən ilə r  
və  Azərbaycan  əhalisindən  çoxlu   ca maat  tolandı  və  onlara   qarĢı  Cərir  ibn 
Abdullah  əl-Bəca lini  göndərdi;  o  (ə l-Bəca li)  onları  qaç mağa  məcbur  etdi  və  
onların baĢçısını tutub Bacəravan qalasında çarmıxa  çəkd i. 
   Sonrala r,  Əli  ibn əbu  Talıbın va xt ında   əl-ƏĢ`as Azərbaycanın hakimi 
təyin olundu; o, oraya gə lərkən gördü ki, əhalinin yarısı isla mı qəbul et miĢdir və  
Qu`an  o xuyur.  O,  təqaüd  və  xəzinədən  maaĢ  alan  ərəblərin  müəyyən    hissəsini 
ərdəbilə  köçürdü,  onu  tikdirib  abad  etdi  və  orada    məscid  tikdirdi;  sonralar    o  
(məscid) geniĢləndirildi. 
  Hüseyn  ibn  Əmru  vahidin  dilindən  deyir  ki,  ə rəblər  A zərbaycanı  iĢğal 
edən    iki  vilayətdən  [Bəsrə  və  Kufə]  və  Suriyadan  ço xlu  tayfala r  ora     yerid i. 
Hhə m  də  onla rdan  biri  nəyi  ə lə   keç ird isə,  onu  ələ  keç irdi,  bə zilə ri  isə  yerli 
                                                                 
1
 Əli ibn Əbu Talib – dördüncü ―haqq‖ xəlifə (656-661). 
2
 642-ci ildə Sasanilərin məğlubiyyəti nəzərdə tutulur. 
  Əl- Bəlazurinin yazdığına görə. 

---