Azərbaycanin göRKƏMLĠ adamlari

203 
 
dəmir  qəfəsi  dəlib  içəri  keçəcək  və  əsir  həmvətənləri  həqiqət  sözünü  eşidəcək. 
Amma  ümidi az idi, çox az idi buna. Yaxşı bilirdi   ki,   indi   dustaq  vətənindəki 
azərbaycanlıların  başı  qarışıb  kommunizm  qurmağa.  Və  həqiqət  işığından  bu 
bixəbərlər  kommunizmin  zirvəsinə  doğru  elə  inamla  irəliləyirlər    ki,  onları  tutub  
saxlamaq  mümkün  deyil.  Yaxşı  bilirdi  bolşeviklərin  qanlı  terror  süzgəcindən 
keçmiş Azəriləri  indi  yalnız  bir   problem  düşündürür: beşillik plan, — «Vətən»ə 
Moskvaya  çoxlu  yağ  göndərmək,  Rusiyaya  müftə  göndərilən  neftin  hasilatını 
çoxaltmaq,  lazım  gələndə  ermənilərə  torpaq  vermək.  Bu  idi  yurddaşlarını 
düşündürən,  narahat  edən.  Qalan  istəkləri  çoxdan  qara  parçaya  büküb  atmışdılar 
quyunun  dibinə.  O  milli  hisslər  bağlamasını  quyudan  çıxarıb  açmaqmı  olardı? 
Buna  kim  cəsarət  edərdi?  Açardın,  cəzanı  da  alardın.  Açardın,  elə  həmin  andaca 
«gözə görünməzlər» — Pankratov «osobı otdelinin» layiqli davamçıları —«DTK» 
işçiləri səni terror maşınının qanlı çarxlarına salıb parça-parça edərdilər. Ona görə 
də adamlar susur və keçmişin həqiqətləri haqqında düşünmək belə istəmirdilər. 
O,  vətənindəki  vəziyyəti  yaxşı  başa  düşürdü.  Bu  haqda  məlumatı  vardı. 
Amma  həqiqətin  işığını  az  da  olsa  o  adamlara  yetirmək  istəyirdi.  Düşünürdü  ki, 
qoy onun səsini eşidəndə lap radionu bağlasınlar, qorxudan qaçıb gizlənsinlər. Eybi 
yox,  təki  olsun.  Təki  bilsinlər  ki,  onların  dünənində  bir  işıqlı  dövr  —  «o 
Azərbaycan»  dövranı  olub.  Çünki  bu  həqiqəti  eşidə-eşidə  axır  hərəkətə  gəlib 
qaranlıq qəfəsdən çıxmağa çalışacaqlar. 
…«Qurtuluş» radiosu onun sözlərini azərbaycanlılara çatdırır: 
«Bundan 36 il əvvəl 1918-də dörd Qafqasiya cümhuriyyətinin istiqlalı elan 
olunmuşdu... 
Cümhuriyyətlərin  Dövlətlər  tərəfindən  tanınması  Qafqasiyalı  xalq 
kütlələrində  böyük  bir  sevinc  doğurdu.  Azərbaycan  ilə  Gürcüstanda  bütün  xalq 
günlərlə şadlıq nümayişləri etdi. 
Millətin  bu  ümumi  sevincinə  şərik  olmayan  ancaq  bir  zümrə  vardı: 
bolşeviklər sözdə  millətlərin  azadlıq və  istiqlallarına  hörmət etdiklərini elan edən 
və Lenin ilə Stalinin imzalarıyla «millətlər istərlərsə, Rusiyadan ayrılıb tamamiylə 
müstəqil  dövlətlər  qura  bilərlər!»  deyən  bunlar  işdə  əksinə  hərəkət  etdilər.  Qızıl 
ordunun  üstün  qüvvətləriylə  Qafqasiya  cümhuriyyətlərini  basdılar  və  zorla 
sovetləşdirdilər. 
Az  bir  zaman  içində  əldə  silah  olaraq  müdafiəyə  qalxan  xalq  kütlələrini 
vəhşiyanə  bir  surətdə  əzdilər.  Milli  dini  və  məhəlli  nə  qədər  müəssisə  varsa 
namusunu  yıxdılar. Sovetlərin hər tərəfində  qurduqları,  tarixdə  misli görünməmiş 
istibdad rejimini burada da bərpa etdilər.... 
Yalan  və  aldadıcı  şüarlarla  məmləkətə  girən  bu  zülmkarlar  əvvəlcə  bu 
yalanlara  uyan  yerli  kommunistlərdən  bir  çoxunu  dəxi,  suyu  sıxılmış  limon  kimi, 
sonradan  bütün  işlərdən  atdılar.  Sözdə  hər  nə  qədər  bir  «Sovet  Azərbaycan 
cümhuriyyəti»  varsa  da,  həqiqətdə  bu  cümhuriyyət  sovet  imperatorluğunun  hər 
haqq  və  səlahiyyətdən  məhrum  bir  vilayətindən  başqa  bir  şey  deyildir.  Sovet 

---

204 
 
Azərbaycanındakı  bütün  idarələr  Moskvadan  gələn  əmrlərə  və  oradan  göndərilən 
amirlərə tabedir... 
...Lakin  dünyadakı  bütün  azad  insanlar  və  millətlərlə  bərabər  haqq  və 
səlahiyyətə  sahib  olmaqdan  siz  qətiyyən  məyus  olmayın.  Azadlıq  və  insanlıq 
haqları  bütün  dünyada  qalib  olacaq  və  o  zaman  siz  də  1918-ci  ildə  olduğu  kimi, 
yenidən azad olacaqsınız. 
O gün uzaq deyildir!» 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  isə  ömrünün  bu  son  aylarında  ağrıdan  qıvrılır, 
fəryad qoparır, yatan Azəriləri oyatmağa çalışır, gözləri önündəki qaranlıq pərdəni 
qaldırmaq  istəyirdi.  İndi  də  xalqının  görkəmli  ziyalısı,  yazıçısı  Mirzə  Fətəli 
Axundov haqqında həqiqətləri həmvətənlərinə çatdırır. 
Almaniya.  Münhen  şəhəri.  «Qurtuluş»  radiosunun  Azərbaycan  şöbəsi, 
1955-ci il, fevral ayı. 
Məmməd Əmin Rəsulzadənin Azərbaycan xalqına çatdırdığı son sözlər. Bu 
sözlər  Mirzə  Fətəli  Axundovun  ölümü  münasibətilə  yazdığı  məqalədən  götürülüb 
və radioda oxunmuşdur: 
«...Mirzə  Fətəli  «Şərq  istibdadı»nın  yumşaldılmasını  istəyirdi.  Halbuki 
bolşeviklərin  qurduqları  diktatorluq  rejimi  ən  geniş  fantaziyaları  belə  kölgədə 
buraxan  bir  dəhşət  və  vəhşət  tablosu  ərz  etməkdədir.  Bu  tarixdə  rastlanmayan  bir 
zülm və mütləqiyyət rejimidir. 
Mirzə Fətəli, Batı Avropa mədəniyyətini idealizə edirdi. Sovetlər isə burjua 
adını  verdikləri  bu  mədəniyyətə  arxalarını  çevirmiş,  ona  amansız  bir  hərb  elan 
etmişlərdir. 
..Kommunizmin ana fikri olaraq tərvic olunan allahsızlıqdan bəhs edilərkən 
bolşeviklər çox dəfə Mirzə Fətəlinin adını anırlar. Onun ateistliyindən bəhs açırlar. 
Bu  bir  iftiradır.  Bu  yalana  əsla  inanmayın.  Mirzə  Fətəli  yuxarıda  söyləmiş 
olduğumuz  kimi,  Allah  fikrinə,  yəni  mütləq  həqiqət  idealına  qarşı  qətiyyən 
mübarizə  etmirdi.  Onun  mübarizə  etdiyi  şey  inam  və  düşüncəyə  mane  olan 
sxolastik  təfəkkür  tərzi  idi.  Bu  növü  düşünüş  tərzi  indi  bütün  sovetlərdə 
hakimdir...». 
 
* * * 
 
...Ankarada,  Sakariyyə  caddəsində  yaşayanlar  bir  nurani  sifətli  adamın  hər 
gün  həyətdə  gəzişdiyini  görürdülər.  Çoxları  onun  kim  olduğunu  bilmirdi.  Amma 
kədərli  baxışından,  qəmgin  görünüşündən  həyatda  çox  əziyyətlər  çəkdiyini  hiss 
edirdilər.  Qoca  ömrünün  son  günlərini  yaşayırdı.  Ömrünün  yaşıl  ağacının 
yarpaqları saralmış, indi yavaş-yavaş tökülməyə başlayırdı. Həyətdə gəzdiyi yerdə 
birdən  dayanır,  uzun  müddət  fikrə  gedir,  kədərli  gözlərini  harasa—lap  uzaqlara 
dikib  baxırdı.  Görənlər  bəzən  təəccüblənirdilər,  qocaya  nə  olub  ki,  belə  qəmli-
qəmli  dayanıb  fikrə  gedir.  Amma  adamlar  acı  həqiqətdən  xəbərsiz  idilər. 

---