•
Bütün türkl
ərin tərcümanı
~
69
~
anlamağa başladı. Düşüncələrdə təyəqqüz (oyanma – T.A.) hasil
oldu. Mill
ət xəstə, dərmana, ziyaya möhtac olduğunu etiraf etməyə
başladı. «Tərcüman»ın böyük xidməti də budur» (sitat 1903-cü ildə
«T
ərcüman» qəzetinin 20 illik yubileyi
münasibəti ilə Orenburq
ziyalılarından Məhəmməd Fatih Kəriminin 1904-cü ildə
Orenburqda n
əşr etdirdiyi «Krıma səyahət» adlı kitabından tanınmış
qaspiralışünas Zəfər Qaratayın hazırladığı «Dua məclisi» adlı
m
əqalədən götürülmüşdür).
«Bütün ömrünü din v
ə qan qardaşları xeyrinə həsr etmiş
böyük bir şəxs bu gün aramızdan ayrıldı. Millətin səadətini hər
şeydən irəli tutmuş, insaniyyət və tərəqqi yolundakı səylər bütün
dost v
ə düşmənlərinin təqdirlərini cəlb etmiş alicənab bir qəlb bu
gün h
ərəkətdən durdu. Bu gün böyük türk-tatar dünyasının
yolbaşçısı olan ən parlaq ulduz söndü.
Bu ulduzun sönməsi türk-
tatar dünyasının şərqindən qərbinə, şimalından cənubuna qədər
görül
əcək və hər yerdə özünün dəhşətli təsirini icra edib həssas
q
əlbləri titrədəcəkdir. İsmayıl bəyin həyatı Rusiya müsəlmanları
üçün özbaşına müstəqil bir dövr, özbaşına müstəqil bir tarixdir. Bu
dövrd
ə Rusiya müsəlmanları yenidən dünyaya gəldilər. Bu dövrdə
dilli v
ə ədəbiyyatlı oldular. Milli mətbuata,
mədəniyyət və
insaniyy
ət fikrinə girmələri də bu dövrdədir.
Xülas
ə, Rusiya müsəlmanları arasında yeni maarifin və
m
ədəniyyətin yayılmasının başı mütləq İsmayıl bəy Qaspiralıyə
çatıb dayanmaqda və Rusiya müsəlmanları arasında millət və
camaat xidm
ətində olan nə qədər şəxslər varsa, bunların hər biri
İsmayıl bəyi özlərinə ustad hesab etməkdə və onun şagirdi olmaqla
özl
ərini bəxtəvər saymaqdadırlar». («Böyük milli matəm»
m
əqaləsindən. «Vakit», 12 oktyabr 1914).
•
Abid Tahirli
~
70
~
V
əkil İ.Sıtkı Oğuzbəyov: «O, türklük davasında həqiqətən
böyük xidm
ətlər etmiş bir müctəhid, bir türk alimi idi. O, həqiqi bir
müs
əlman, islam dininin təəssüblə əlaqəsi olmadığına inanan
h
əqiqi bir mömin idi.
Qaspiralı dünya dinlərini də araşdırmışdı. Müsəlmanlığın
ağla ən uyğun bir din olduğunu dəlillərlə qəbul edən
bir insan
olduğu üçün bir tərəfdən türklüyə, türk dilinin vəhdətinə, bir
t
ərəfdən də müsəlmanlığın xurafatdan təmizlənərək layiq olduğu
mövqey
ə çatacağına inanan bir müctəhid
və bu yolun tərəqqisi üçün
çalışan bir mücahid idi». (Mərhum İsmayıl Qaspiralı və bir xatirə.
«Əməl» dərgisi, № 7, noyabr 1961).
Ukraynanın
sabiq
Prezidenti
Leonid
Kuçma:
«Zamandaşları onu sayqı ilə müəllimlərin müəllimi, nəhəng
adlandırırdılar, Krım-tatar xalqının ən şanlı övladlarından biri
İ.Qaspiralı dünya miqyaslı mütəfəkkirlər sırasında nüfuzlu yer
tutmaqdadır». (Ağməscid, 14-15 may 1991-ci ildə İ.Qaspiralının
150 illik yubileyind
əki çıxışından).
Doç.dr. Turqay Uzun
(Muğla Universiteti): «İsmayıl
Qaspiralı türk ulusunun bir bütün olduğuna, coğrafi və dildən gələn
f
ərqliliklərin bu bütövlüyü poza bilməyəcəyinə inanmış və bu
s
əbəblə dil birliyini əngəlləyəcək və türk xalqları arasında
anla
şmanı çətinləşdirəcək ünsürlərə qarşı mücadilə edilməsinin
vacibliyini qeyd etmişdir. Qaspiralı türk birliyi üçün gərəkli
gördüyü düşüncə birliyi məsləyini
dil birliyi ilə əlaqələndirmiş, dil
birliyi gerç
əkləşmədən Türk xalqlarının birləşməsindən söz edilə
•
Bütün türkl
ərin tərcümanı
~
71
~
bilm
əyəcəyi fikrində olmuşdur». («İlk türk maarifçilik hərəkatı:
c
əditçilik və İsmayıl Qaspiralı» məqaləsindən).
Prof.dr. Əhməd Bican Ərcilasun: «Qaspiralının başladığı
v
ə İlminskinin təhlükəli bir proses kimi qələmə verdiyi «ortaq dil»
ideyası Kazanda olduğu kimi Azərbaycanda da böyük əks-səda
doğurmuşdur. 20-ci əsrin əvvəllərində Azərbaycan əbədi dili ilə
bağlı mübahisələrin olduğu məlumdur: Osmanlı türk ədəbi dilindən
istifad
ə edənlərlə xalq danışıq dilindən yararlanaraq yeni
bir ədəbi
dil yaratmaq ist
əyənlər arasında şiddətli münaqişələr olmuşdur.
H
ələ 1876-cı ildə H.Zərdabi «Əkinçi» qəzetində (№ 14) türkcənin
ümumil
əşdirilməsi təklifini irəli sürmüşdür. Osmanlı türk ədəbi
dilini müdafi
ə edənlər Əli bəy Hüseynzadənin «Füyuzat», «Şəlalə»
v
ə «Dirilik» məcmuələrində fəaliyyət göstərdilər. 1920-ci illərdə
Türkiy
ə ədəbi dili Azərbaycanda artıq təhsil
dili kimi qəbul
edilmişdi. Bu durumun 1930-cu illərə qədər davam etdiyini
prof.Tofiq Hacıyev nümunələrlə sübuta yetirmişdir». («İsmayıl
Qaspiralının fikirləri» məqaləsindən).
ABŞ türkoloqu Edvard J.Lazzerini: «Gözlənilən nəticələr
(söhb
ət «Tərcüman»ın nəşrindən sonrakı nəticələrdən gedir –
n
əzərdə tutulur – T.A.) bir tərəfdən iqtisadi geriliyə rəvac verən,
c
əhaləti körükləyən və siyasi zəifliyi bəsləyən müsəlmanların zehni
geriliyin
ə son verilməsi, digər yandan imperiyanın daha ədalətli,
daha ah
əngdar və daha güclü hala gətirilməsində müsəlmanlar ilə
ruslar arasında bərabər bir ortaqlığın başladılması idi. Bu bir adam
v
ə çiçəyi burnundakı qəzetçi üçün əlçatmaz iş olsa da, qeyrət və