• Bütün türkl
ərin tərcümanı
~
93
~
böyük m
ənəviyyatı hüzurunda torpaqlara qapanaraq için-için
ağlayırıq…». («Böyük və tarixi milli matəm» məqaləsindən.
«T
ərcüman» qəzeti, 1 oktyabr 1914, № 200. «İqbal» qəzetindən
götürülmüşdür).
Abdulla Battal:
«İsmayıl bəy Rusiya müsəlmanlarındakı
fikir h
ərəkatının icad edəni, birinci üsuli-cədid məktəblərinin ilk
ustadı, milli xeyriyyə cəmiyyətlərinin təsisinin mürşidi, tatar
q
əzetçiliyinin atası, Rusiya müsəlmanlarının böyük islahatçısı və
ümum türk-
tatar dünyasının böyük bir qəhrəmanı idi. İsmayıl bəy
36 il
əvvəl «Tərcüman»la Rusiya müsəlmanlarına həyat və
m
ədəniyyət dərsi verməyə, qurtuluş yolu göstərməyə başladı. Onun
göz
əl fikirləri, faydalı tövsiyələri Türkistan, Qafqaz, Ural və İdil
(Volqa) boylarında da dinlənildi, qəbul edildi. Geniş Rusiyanın
müxt
əlif guşələrində yaşayıb, ancaq bir-birlərinin əhvallarından
x
əbərsiz, yaxud da az xəbərdar olan türk-tatar qövmləri
«T
ərcüman» vasitəsilə tanış olmağa, anlaşmağa başladılar. İsmayıl
b
əyin Baxçasarayda təsis etdiyi birinci «Üsuli-cədid» məktəbi
Rusiyadakı bütün «Üsuli-cədid» məktəblərinin anası oldu» («Ağır
hadis
ə» məqaləsindən. «Tərcüman» qəzeti, 1 oktyabr 1914, № 200.
«Yıldız» qəzetindən götürülmüşdür).
«1883-cü ild
ən bəri Krımda çıxmağa başlamış olan
«T
ərcüman» qəzeti o zamankı Rusiyanın bütün türk dünyasında, o
cüml
ədən Kazan türkləri arasında da oxunurdu.
İsmayıl bəy Baxçasarayda Qayıtmazağa məhəlləsində
nümun
ə üçün «Üsuli-cədid» məktəbi açmışdı ki, oradakı üsulla
tanış olmaq üçün bizdən də bir çox müəllimlər Baxçasaraya gedib
g
əlmişdilər. Qaspiralı qıraqdan gələnlərə «Üsuli-cədid»i pulsuz
• Abid Tahirli
~
94
~
öyr
ətməklə bərabər, hər bir müəllimdən burada öyrəndiklərini
mütl
əq iki müəllimə öyrədəcəyinə dair söz alırmış. Yenə İsmayıl
b
əy Krım ləhcəsi ilə əlifba «Xocayı sübyan» və başqa bir neçə dərs
kitabını tərtib etmişdi ki, bu kitablar bir müddət bizim Kazan
yurdunda f
əaliyyət göstərən «Üsuli-cədid» məktəblərində də
istifad
ə edilmişdir». («Kazan türkləri», İstanbul, 1925, səh.190).
• Bütün türkl
ərin tərcümanı
~
95
~
İ.QASPİRALININ PUBLİSİSTİKASI
XIX
əsrin ikinci yarısında çar Rusiyasında baş verən mühüm
ictimai-siyasi d
əyişikliklər, təhkimçiliyin ləğvi, dekabristlərin
üsy
anı, xalqçılıq hərəkatı, ardı-arası kəsilməyən müharibələr, eyni
zamanda s
ənayenin sürətli inkişafı, kapitalizm münasibətlərinin
b
ərqərar olması kimi amillər həmin dövr rus publisistikasının
formalaşmasına, onun cəmiyyət tərəfindən real güc, döyüşkən
qüvv
ə kimi qəbul olunmasına təsir edirdi. Maraqlı, həm də
utancvericidir ki, XIX
əsr möhtəşəm rus publisistikası demək olar
ki, bütün aspektl
ərdən təhlil edilmiş, dəyərləndirilmiş, lakin həmin
imperiyanın tərkibində çiçəklənən, həm mövzu – problem, həm
s
ənətkarlıq baxımından rus publisistikasından heç də geri qalmayan,
b
əzi xüsusiyyətlərinə görə isə hətta onu kölgədə qoyan (məs. nəşr
imkanlarının məhdudluğu, mərkəzin ögey, yad münasibəti, rus
m
əmurlarının şovinist mövqeyi və s. kimi problemlərin
mövcudluğu) İ.Qaspiralının yaradıcılığının timsalında müsəlman-
türk publisistikası nə araşdırılmış, nə qiymətləndirilmişdir, əksinə,
h
ər cür diqqətdən kənar saxlanılmışdır.
Halbuki, İ.Qaspiralı publisistikası bütöv bir dövrün, böyük
bir toplumun yükünü çiyinl
ərində çəkirdi. Qürdətli qələm ustasının
publisistikası sənətkarlıq nöqteyi-nəzərindən diqqət çəkdiyi kimi,
mövzu baxımından da sərhəd tanımır:
- t
əhsil, elm, mədəniyyət, maarifçilik, xeyriyyəçilik
probleml
əri;
- rus-türk-müs
əlman xalqları arasındakı əlaqələr;
- Rusiya-
Şərq, Rusiya-Qərb ölkələri arasındakı münasibətlər;
• Abid Tahirli
~
96
~
-
qadın azadlığı;
- islam dini v
ə Avropa sivilizasiyası problemləri;
-
Rusiyanın islam siyasəti;
-
ədəbi-tənqidi problemlər, sənət və sənətkarlıq məsələləri;
- m
ətbuat, onun problemləri və vəzifələri;
- müs
əlman xalqlarının ümumi problemləri və onların həlli
yolları;
- ortaq türk dili problemi;
- xarici ölk
ələrin əhalisinin – Qərb və Şərq xalqlarının həyat,
t
əfəkkür tərzləri.
Bu v
ə digər problemlər İ.Qaspiralının publisistikasının əsas
mövzusu
olmuşdur. Göründüyü kimi, böyük publisistin toxunduğu
bir çox m
əsələlər bu gün də aktuallığını itirməmişdir. Səyahət
oçerkl
əri İ.Qaspiralı publisistikasında mühüm yer tutur.
S
əyahət oçerkləri
Böyük maarifçi-
publisist, naşir-redaktor İ.Qaspiralının
irsind
ə xüsusi yer tutan səyahət oçerkləri bir tərəfdən bu qüdrətli
q
ələm sahibinin məramı, idealları barədə fikirlərin formalaşması
üçün maraqlı material, digər tərəfdən səyyahın səfər etdiyi bölgələr,
ölk
ələr, onların sakinləri və xalqların həyat, təfəkkür tərzləri
haq
qında zəngin, etibarlı mənbədir. Üçüncü tərəfdənsə, səyahət
oçerkl
əri mahir publisistin yaradıcılığında dil, üslub və sənətkarlıq
probleml
ərinin dəyərləndirilməsi baxımından diqqətçəkəndir.
S
əyahət oçerklərinin coğrafiyası genişdir: Türkiyə, Ərəb
ölk
ələri, Hindistan, Polşa, Qafqaz, Orta Asiya ölkələri
İ.Qaspiralının səfər etdiyi məkanların tam siyahısı deyil. Avropaya
v
ə Afrikaya (Almaniya, Avstriya, Macarıstan, Fransa, İspaniya,
Dostları ilə paylaş: |