•
Abid Tahirli
~
90
~
sabah da mü
əllim olmaq sifəti ilə görmək istəyirmi? Millət və
İsmayıl bəy adı ata və övlad kəlmələri kimi yaxın və
müt
ərəqqifdir». («Milli xəzinəmiz» məqaləsindən. «Tərcüman»,
1915, № 202).
Fevzi b
əy Altuk: «Krım gəncliyinin əksəriyyəti və xüsusilə
xaricd
ə təhsil alanlar Krımda dil birliyi məfkurəsi ilə Turanda
yaşayan qövmlərin həyat və istiqbalına xidmət edən və bu əməlin
hasil olması üçün dəfələrlə İstanbul, Misir və Hindistanda olmuş
İsmayıl bəy Qaspiralınin ətrafında toplaşır və onunla həmfikir
olaraq çalışırdılar».
«Artıq Dünya müharibəsinin olacağı əsnada Hindistan
s
əyahətindən qayıdan mərhum ustadın İstanbulda əlini
öpərək son
d
əfə vidalaşdığımız zaman: Övladım Şərqin həyat günəşi bu
yaxınlarda doğacaq, onun dadlı hərarəti və parlaq ziyası ilə
mill
ətimiz inkişaf edəcəkdir. Bunu görə bilmək bəxtiyarlıqdır.
Lakin bu ziya gözl
ərinizi qamaşdırmasın. İstiqbalın və həyatın yolu
çox tikanlıdır. Bu tikanlar ayağınıza batmasın deyə ələ düşən
fürs
ətlərdən daima istifadə etməlisiniz demişdir». («Krım gəncliyi
v
ə Rus inqilabı» məqaləsindən. «Krım» qəzeti, İstanbul, 1918).
A.K.Hatif: «Rusiya müs
əlmanları üçün bir böyük mürşid
v
əzifəsini görmüş olan mərhum İsmayıl bəy Qaspiralı Krımda
«T
ərcüman» qəzetini nəşrə başlamışdı. Bu qəzetin vəsaiti çox az
idi.
Ancaq m
ərhum İsmayıl bəy hər cür əngəllərə sinə gərdi,
q
əzetini davam etdirməyə müvəffəq oldu. Mərhumun milli
f
əaliyyətini bütövlükdə ifadə və təsvir etmək mümkün deyildir.
•
Bütün türkl
ərin tərcümanı
~
91
~
Ancaq, o zamanlar yuxarıda göstərilənlər tərəfindən çalışmamış
olsaydı, bu gün Rusiya türklərində görünən milli intibahın hasil
olmamış, yaxud geri qalmış olacağını söyləmək türk dünyasına həsr
etdiyi xidm
ətin böyüklüyünü təqdir üçün kafidir. Mərhum
f
əaliyyətində hər vaxt iki nöqtəni önə çəkirdi:
Birincisi: Şimalda və Cənubda yaşayan bütün Rusiya
müs
əlmanlarının eyni millət olduğu və Osmanlı Türkləri
ilə din və
qan qardaşı olduqlarını isbat etmək.
İkincisi: Hər tərəfdə mədrəsələri islah etmək və yeni
m
əktəblər açmaqla maarifin tərəqqisinə nail olmaq». («Göy Bayraq
altında milli fəaliyyət» məqaləsindən. İstanbul, 1918).
Doktor Rza b
əy Nur: «Son dövrdə Krımda İsmayıl bəy
Qaspiralı yetişib nəşr etdirdiyi «Tonquç» və «Tərcüman» qəzetləri,
kitablar v
ə açdığı məktəblərlə Krım tatarlarını oyandırmışdır. Bu
şəxs otuz illik cəsarət, fədakarlıq və uca bir milli hisslə Krım
tatarlarının gözlərini açmışdı. Onun yapdığı oyanma nuru hətta rus
hökmü altındakı bütün türklərə də çatmışdır. Bu ali şəxs türk
tarixinin
oyanma dövrün
ə xidmət edən böyüklərdəndir. Krım
tarixinin bu dövründ
ə mütləq bu ulu adama bir yer vermək və ondan
hörm
ətlə bəhs etmək lazımdır». («Türk tarixi», İstanbul 1925, c.V,
s
əh.63).
H
əsən Səbri bəy Ayvazov: «Onun
fikirlərini, əməllərini
baltalamaq, öldürm
ək artıq mümkün deyildir… Çünki, onlar
mill
ətin qanına, ruhuna, həyatına, qəlbinə girmişdir. Türk-tatar
mill
əti bu gün bunlarla nəfəs alır, bunlarla qidalanır, bunlarla ruh və
•
Abid Tahirli
~
92
~
h
əyat bulur…». («Yaşayan ölülərdən İsmayıl bəy Qaspiralı»
m
əqaləsindən. «Tərcüman», 1916, № 196).
S
ədri Maksudi bəy: «İsmayıl bəyin vəfatı ilə hiss etdiyim
ağır kədərimi, dərin iztirabımı, bərk fəryadımı dışarı çıxarmaq
ist
əyirəm, ancaq qəlbimdən mənəvi yaşlar axdığı bir zamanda bu
mümkün olmur. Hazırda ən müqəddəs və ən əziz bir əşyasını itirmiş
bir uşaq kimi ağlamaqdan başqa əlimdən bir şey gəlmir! Ancaq bu
kafi deyil, bir s
əmimi fikri açıq sözlə ifadə etmək istəyirəm.
Qaspiralı hamımızın fikrində, qəlblərimizdə ən böyük bir
yeri tutan bir şəxsdir. Hamımızın milli idealında ən
nurani bir
nöqt
ədir. Hər birimizin təvəssümü fikri tarixində ən məlum bir
alimdir. Qeyri-ixtiyari h
ər birimizin səmimi ehtiramlarını cəlb edən,
adı çəkildikdə hamımızın ağzına «Böyük» kəlməsini gətirən şey isə
onun işləridir». («Əməllər ustadı» məqaləsindən. «Tərcüman»,
1914, № 202; «Yıldız» qəzeti).
S.İbrahimov: «Hər
millətin öz dili, öz duyğusu, öz diləyi, öz
diriliyi olmadan yaşamayacağını hər kəsdən əvvəl İsmayıl bəy dərk
etmişdir. Mərhum hər milləti milli dinə, milli ədəbiyyata və
maarif
ə, milli həyata malik olmalarını bütün ömrü boyu təlqin
etmişdir. Özü irqən türk olduğundan təbii olaraq türk
mill
ətpərvərliyini meydana sürmüş və türklərə «bir dil, bir fikir, bir
iş» gərəkliyini bir qayə olaraq qəbul etmişdir. Bu gündən sonra
«m
ərhum» - deyə yad edəcəyimiz İsmayıl bəy isə bütün Rusiya və
b
əlkə də bütün dünya müsəlmanlarının ən böyük bir cahanı, ən
böyük bir kainatı idi ki, bu gün əbədiyyətə qovuşdu. Biz də onun bu