B o t a n I k a (O‘smliklar anatomiyasi va morfologiyasi )

Sulton Muhammad ibn Darvish Muhammad al-mufti al-Balxiy
1565 yili 
“G‘aroyib voqealar to‘plami” (Majma’ ul-g‘aroyib) nomli kitob yozib, unda tarix, 

---

26 
astronomiya, geografiya, tabiatshunoslikning qadimdan to XVI asr-gacha bo‘lgan 
tarixini bayon qilgan.
Sulton Balxiyning mazkur asari 20 bobdan iborat. Kitobning har bir bobi 
tabiatshunoslikning konkret masalalariga bag‘ishlangan bo‘lib, shaharlar va 
xalqlar, ularning etnografiyasi, o‘lkalarda tarqalgan hayvonot va o‘simlik turlari 
kabi masalalarga to‘xtaladi. 
Asarning VI bobi faqat o‘simliklar olamiga bag‘ishlangan bo‘lib, muallif 
o‘tchil, buta va daraxtlarni batafasil izohlagan. U butun o‘simliklar dunyosini 
issiqsevar va sovuq sevar o‘simliklarga ajratadi. Gulli va gullamaydigan 
o‘simliklar hamda suv o‘tlariga ajratadi. Muallif o‘simliklarning ko‘payish usullari 
va inson madaniylashtirgan turlarini ko‘rsatgan. U, ayniqsa turli xil rangli va 
shaklli tropik va subtropik turlarga alohida to‘xtaladi. Va, nihoyat, o‘simliklarning 
turli xil qismlarini dorivor, oziq va boshqa maqsadlar uchun turli yerlarda turli xil 
xalqlar tomonidan foydalanishga alohida e’tibor bergan.
Mahmud ibn Vali
“Sirlar dengizi” (Bahr un-asror fi-manoqib ul-ahyor)
alohida qimmatga ega. 
“Sirlar dengizi”da, ayniqsa Farg‘ona vodiysi, Toshkent vohasi va boshqa bir 
qancha Movarounnahr o‘lkalari atroflicha tasvirlanadi. Muallifning yozishicha, 
Farg‘onaning iqlimi mo’tadil, shaharlari obod, uzum, o‘rik, olma, anor, shafotli, 
behi, nok va boshqa totli qovunlar yetishtiriladi. Bu yerda o‘sha zamonlarda faqat 
qovunning 36 turi yetishtirilgan. Toshkent vohasida esa bog‘dorchilik, uzumchilik, 
poliz, sabzavotchilik, chorvachilik, mo‘ynachilik, ipak-chilik, kabi qishloq xo‘jalik 
sohalari keng rivojlangan.
Muallif O‘rta Osiyo, Afg‘oniston, Hindiston, Xitoy kabi mamlakatlarda 
o‘sadigan dorivor o‘simliklar, ulardan tabobatda foydalanish kabi masalalarga 
katta e’tibor bergan.
O‘zbekistonda reja asosida botanik tadqiqotlar ancha keyin boshlanadi. 
Masalan, O‘rta Osiyo Davlat universiteti tashkil eti-lishi munosabati bilan 
Toshkentga boshqa olimlar qatorida M.G. Popov, M.V. Kultiasov, YE.P. Korovin, 
N.D. Leonov, P.A. Baranov, I.A. Raykova, A.I. Vvedenskiy kabi botaniklar keldi. 

---

27 
O‘sha vaqtdagi botanik tadqiqotlar O‘rta Osiyo Davlat universitetining 
kafedrasida, tuproqshunoslik va geobotanika, biologiya instituti va botanika 
bog‘ida olib borildi. 
1940 yilda o‘simliklar resurslari sektori O‘zbekiston Fanlar akademiyasining 
Botanika institutiga aylantirdi. Keyin u tuproq-shunoslik sektori bilan birlashtirilib, 
O‘zbekiston Fanlar akademiyasi Botanika va tuproqshunoslik instituti deb ataldi. 
O‘sha vaqtlarda Botanika institutida paxtachilik, mikrobiologiya sohalari bo‘yicha 
ilmiy ishlar olib borildi. Botanika instituti jamoasi Toshkent Davlat universiteti 
xodimlari bilan hamkorlikda o‘simliklarni har tomonlama o‘rganib, 6 jilddan iborat 
O‘zbekiston florasi (Flora Uzbekistana) kapital asarini yaratdi. Bunda 
respublikaning 4230 dan ortiq o‘simlik turlari tasvirlab berildi. Shundan keyn 
botanika institutining sistematika sohasida ish olib borayotgan olimlari 
“Opredelitel rasteniy Sredney Azii” degan asarni yaratishga kirishdilar. Hozirgi 
kunda uning 10 jildi bosmadan chiqqan. 
Keyingi yillarda respublikaning qazilma o‘simliklar florasini o‘rganishga 
kerishildi. Bu ishlarning samarasi sifatida “Paleobotanika Uzbekistana” degan 3 
jildli asari yaratildi. O‘zbekiston hududida va Ustyurtda geobotanik tekshirishlar 
o‘tkazilib, uning natijalari O‘zbekiston Respublikasi vazirligi Qishloq xo‘jalik 
qoshidagi “Uzgiprozem” instituti bilan birgalikda respublikaning 1:100000 
masshtabli o‘simliklar xaritasi tuzildi. 
Respublika bo‘yicha o‘simliklarni o‘rganish borasida olib borilgan ilmiy 
ishlarning yakuni sifatida Botanika instituti xodimlari tomonidan 4 jildli 
monografiya “Rastitelnыy pokrov Uzbekistana” chop etildi. 
Botanika institutining hozirgi kundagi va kelajak uchun mo‘ljallangan ishlari 
floristik sohasidagi ilmiy-tadqiqotlarni kengaytirish, ayniqsa, noyob va yo‘qolib 
borayotgan o‘simlik turlari va jamoalarini muhofaza qilishning ilmiy asoslarini 
chiqish va shuningdek, respublikaning turli tabiiy mintaqalarida antropogen 
omillarning o‘simliklar qoplamiga ta’sirini o‘rganishga qaratilgan.