Bayram Apoyev
Yüklə 1,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
187 A a Bir kəs ki, əql ona ad verib: Qadir, Özü bildiyini özü nəql edir. Ayrıca yaradıb o, hər gövhəri, Vasitə olmayıb burda digəri. Hər gövhər bəzənib kəmalə yetdi, Ortadan ixtilaf, ziddiyyət getdi. Bir zidd qüvvələri bir yerə qatdı, Ağıllı, hünərli insan yaratdı. Bircə qarışqanın qanadında sən Tanrı qüdrətini görə bilərsən!” (37,499) Görün, cəmi bir neçə misrada dahi şair qədim yunan filosofu Platonun (Əflatunun) dünyanın yaranamaması haqqında fəlsəfi baxışlarını necə lakonik və dəqiq ifadə etmişdir. Burada “zidd qüv- vələr” dedikdə, şair, bir-birinə zidd keyfiyyətlərə malik olan dörd ünsürü (su, od, hava, torpaq) nəzərdə tutmuşdur. Şair poetik ifadə- lərlə bildirir ki, Əflatunun fikrirnə görə, dünyada hər bir şey, həmçinin, “ağıllı, hünərli insan” hər şeyə qadir olan Allah tərə- findən yaradılmışdır. Digər fəlsəfə dərslikləri və dərs vəsaitlərində də dahi Nizami- nin fəlsəfi görüşlərinə zəruri diqqət yetirilməmiş, Şərqin böyük mütəfəkkirlərindən biri kimi ona layiq olduğu səviyyədə yer ayrıl- mamışdır. (bax:132;133; 134 və s.) Müstəqilliyimizin ilk illərində işıq üzü görmüş fəlsəfə üzrə dərslik və dərs vəsaitlərində dahi Nizamiyə layiq olduğu qədər yer verilməməsinin günahını, əlbəttə, müəlliflərdə görmək düzgün ol- mazdı. Çünki Azərbaycanda sovet hakimiyyəti illərində dahi mütə- fəkkirin fəlsəfi baxışları dövrün tələblərinə uyğun olaraq, “mark- sizm-leninizm” ideologiyası baxımından birtərəfli qaydada tədqiq olunmuş, həm də kifayət qədər öyrənilməmişdir. Müstəqilliyimizin ilk illərində isə yuxarıda qeyd etdiyimiz bəzi əsərlər istisna olmaqla (həmin əsərlər də kommunist ideologiyasının təsirindən tam azad deyildir), dahi şairin fəlsəfi baxışlarının obyektiv və hərtərəfli öyrə- 188 A a nilməsinə həsr olunan fundamental tədqiqatlar demək olar ki, aparıl- mamışdır. Təkcə dahi Nizaminin deyil, Azərbaycanın digər görkəmli fi- losoflarının (Bəhmənyar, E.Miyanəçi, Ş.Sührəvərdi, S.Urməvi, N.Tusi, M. Şəbüstəri və s.) da dərslik və dərs vəsaitlərində lazımi yer almamasının səbəblərindən birini “Fəlsəfənin əsasları” dərsliyi- nin müəllifi prof. M.Fərhadoğlu belə izah edir: “... fəlsəfi elmlər üzrə müasir dövrün tələblərinə cavab verən, bəşəri-fəlsəfi sərvətləri və milli fəlsəfi dəyərləri vəhdətdə əks etdirən dərsliklər və dərs vəsaitləri hazırlanmasında əsaslı bir iĢ görülməmiĢdir. Bunun bir sıra səbəbləri vardır: əvvəla, keçmiş SSRİ şəraitində ictimai elmlər üzrə dərslik, dərs vəsaitləri və proqramlar mərkəzləşmiş qaydada, ancaq Moskvada hazırlanır, milli respublikalarda isə onlardan tərcü- mə olunmaqla istifadə edilirdi; ikincisi də, milli respublikalarda həmin fənlər üzrə dərsliklər və dərs vəsaitləri hazırlamaq təcrübəsi olan müəlliflər çox az idi” (128,3). Akademik R.Mehdiyev prof.S.Xəlilovun “Fəlsəfə : tarix və müasirlik” (Fəlsəfi komparativistika) kitabına yazdığı “Fəlsəfi fikir tarixinin aktual problemləri” adlı “Ön söz”də bu vəziyyəti keçid dövrünün xüsusiyyətləri ilə əlaqələndirir: “Marksizm-leninizm fəl- səfəsindən və bütövlükdə kommunist ideologiyasından imtina etmiş Azərbaycan onun əvəzinə yeni bir ideologiya və yeni bir fəlsəfi sistem düşünməyə macal tapmadan, keçid dövrünün ziddiyyətləri ilə üz-üzə dayanmalı oldu. Müstəqil dövlət quruculuğu prosesi milli özünüdərk axtarışlarını sürətləndirsə də, müstəqilliyin ilk illərində yeni ideologiyanın, milli fəlsəfi fikrin formalaşması və ictimai şüurun inertliyi artıq hərəkətə gəlmiş böyük ictimai-siyasi proseslə- rin elmi əsaslarla idarə olunmasına imkan vermədi... Müstəqillik əldə etmiş bir xalqın öz siyasi və iqtisadi azad- lığını təmin etmək istiqamətindəki fəaliyyəti müstəqil dövlət və tə- sərrüfat quruculuğu ilə yanaşı, ilk növbədə milli tarixin, ədəbiyyatın, mədəni-mənəvi dəyərlərin yenidən nəzərdən keçirilməsi, kommu- nist ideologiyasının təsirindən azad edilməsi ilə müşayiət olunur” (130, 3 – 4). 189 A a Hörmətli akademikin bu konseptual müddəası baxımından dahi Nizaminin zəngin elmi-ədəbi, mədəni-mənəvi irsinin “yenidən nəzərdən keçirilməsi” və “kommunist ideologiyasının təsirindən azad edilməsi” istiqamətində aparılan elmi-tədqiqat işlərinin təhlili göstərir ki, həmin işlər hələlik qaneedici səviyyədə deyildir. Şübhə etmirik ki, milli fəlsəfi fikrin formalaşması prosesi gücləndikcə dahi Nizaminin zəngin fəlsəfi baxışları olduğu kimi – kommunist ideologiyasının təsirindən tamamilə azad şəkildə öyrəniləcək və öyrədiləcək; o, Azərbaycan fəlsəfi fikir tarixində öz layiqli yerini tutacaqdır. Dahi şairin fəlsəfi baxışlarının öyrənilməsində və öyrədilmə- sində xüsusi xidmətləri olan prof.Zakir Məmmədov “Azərbaycan fəlsəfəsi tarixi” adlı irihəcmli (328 səhifə) və dərin məzmunlu kita- bında dahi Nizamiyə geniş yer (10 səhifə) vermiş, onun fəlsəfi görüşlərini belə ümumiləşdirmiş və dəyərləndirmişdir: “Beləliklə, Nizami Gəncəvinin fəlsəfi düşüncələri: Allah və mövcudat, insan və cəmiyyət, elm və idrak haqqında mühakimələri öz parlaq məzmunu və mühüm elmi dəyəri etibarilə dövrün zəngin ideologiyası səviyyəsində idi” (131, 171). Hörmətli filosof-alimin bu elmi qəna- ətini təqdir etməklə yanaşı, buradakı bir məqama (“dövrün zəngin ideologiyası səviyyəsində idi”) öz münasibətimizi bildirməyi məq- sədəuyğun hesab edirik. Fikrimizcə, dahi Nizaminin bir çox mütə- rəqqi fəlsəfi ideyaları, xüsusilə, “kamil insan”, “ədalətli cəmiyyət”, “təbiəti mühafizə” konsepsiyaları öz dövrünün səviyyəsindən çox yüksəkdə dayanması ilə fərqlənir. Təəssüflər olsun ki, öz zamanını səkkiz əsrdən daha çox qabaqlayan dahi mütəfəkkirin qeyd olunan konsepsiyalarının mahiyyəti indiyədək tam açılmayıb. Ona görə də, onun fəlsəfi baxışlarının gənc nəslə öyrədilməsi tələb olunan səviyyədə deyildir. Psixologiya fənni üzrə Sovet dövründə çap olunan dərslik və dərs vəsaitlərində də dahi Nizaminin psixoloji görüşlərinə səthi münasibətin şahidi oluruq. Çünki həmin kitablar da pedaqogika və fəlsəfə dərslikləri kimi Moskvada rus alimləri tərəfindən hazırla- nırdı. Ona görə də, bu kitablarda dahi şairin demək olar ki, adına Yüklə 1,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|