Bəhmən Əliyev-Ayvazalı
120
(kişi, qadın, orta) görə raqaların təsnifatı verilir. Şarnqadevanın
(XIII əsr) “Sanqitaratnakara” əsərində isə təsnifat mürəkkəblə-
şir, müxtəliv növlər, səviyyələr müəyyənləşdirilir.
Hindistanın musiqi nəzəriyyəsinin inkişafında hind-müsəl-
man mədəni sintezi də mühüm rol oynamış, orta əsrlərdə Əmir
Xosrov Dəhləvi (Amır Husro) “Saranqadhara paddhati” (1363),
Tomar Mansinqhanın “Mankutucalu” (XV əsr), Miyanu Tansenu
“Raqamalu” (1549) adlı musiqi əsərləri yazmışlar.
Cayadeva (XII əsr), Kabir və Tiruvvaluvar, Purandarada-
sa (1486-1564) , Kşetrayn (1600-1680), Muttusvami Dikşitara
(1775-1835), Tyaqaraca (1775-1835), tanrı Krişnaya məhəbbət-
dən ağlını itirən hökmdar qadın Mira hind dini-lirik musiqisinin
inkişafında mühüm rol oynamışlar. Hind musiqisinin inkişafında
yazıçı, şair, Nobel mükafatı laureatı Rabindranat Taqor (1861-
1941), Digambar Paluskar (1872-1931), Vişnu Narayana Bhatk-
hande (1860-1936) bəstəkar, musiqiçi kimi xüsusi rol oynamışlar.
Hindistanda müsəlman-türk hökmdarlarının hakimiyyətləri
dövründə musiqi və rəqs inkişaf etmişdir. Baburşahlar dövləti-
nin qurucusu Baburşah şair və hökmdar olaraq əyləncə məclisləri
qurmuşdur. İncə ruhlu Babur musiqi alətlərində ifa etməyi ba-
carmış, musiqi bəstələmiş, hətta oxumuş, “Musiqi elmi” haqqın-
da risalə yazmışdır. O, “Baburnamə” əsərində Xoca Abdullah
Mərvari, Qul Məhəmməd Udi, Mir Seyid Bədr, Müzəffər Mirzə,
Yusif Əli Göyəldaş kimi musiqişünas və rəqqaslar haqqında mə-
lumat vermişdir. Baburşah “çahargah nəqşi”, “əməl”, “pəncgah
nəqşi”, “pişrov” kimi musiqi növləri, “çəng”, “gicək”, “rübab”
kimi simli musiqi alətləri barədə maraqlı faktları əks etdirmişdir.
Hind musiqisinin iki ayrı ənənəsi vаrdır: “Hindustani” mu-
siqi ənənəsi (Şimali Hindistan), Karnatak musiqi ənənəsi (Cə-
nubi Hindistanın Tamilnad, Kerala, Andhra, Karnatak ştatları).
Hər iki musiqi ənənəsi təməldə eyni əsaslara söykənsə də de-
tallarda bəzi dəyişikliklər vardır. Şimali Hindistan musiqisi isə
Hindistan etnoqrafiyası
121
digər mədəniyyətlərdən təsirlənmiş, xüsusilə müsəlman və hindi
ənənələrinin qarşılıqlı təsiri ilə zənginləşmiş, amma sistematik
cəhətdən zəif bir musiqi olmuşdur. “Hindustani” musiqidə mаh-
nı аzdır, “karnatak” musiqinin təməlində isə vokal musiqi durur.
Hər ikisində də sözsüz və vokal musiqi növləri vаrdır.
Cənubi Hindistan musiqisi sistеmli nəzəriyyə əsаsındа in-
kişаf etmişdir. “Karnatak” musiqi hinduizm ilə çox yaxından
əlaqəlidir, bu ənənənin əsаs mahnı növünə “varnam” deyilir.
Adətən, Cənubi Hindistanda konsertlər “varnam” ilə başlayır. Cə-
nubi Hindistanda digər mahnı növü üç hissədən ibarət “kriti”dir.
Bu növdə mətnlər izahlı olur. “Kriti” üç hissədən ibаrətdir: “pal-
lavi” bir, ya da iki sətirlik sözlərdən ibarət ilk hissədir, ikinci
hissə “аnupallavi”dir. Son hissə olan “çaranam” digərlərindən
daha uzundur, çox vaxt “pallavi” ilə bitir. “Karnatak” musiqi-
nin “raqam”, “tanam”, “pallavi”, “tillana” və s. növləri vardır.
Hind musiqisi mikrointervalları (“şruti”), melodik modeli
(“raqa”), ritmik incəliyi ilə (“tala”) dünya mədəniyyətinin zən-
ginlikləri sırasındadır. Bu yüksək inkişaf etmiş, incə musiqi ifa-
dəsi qədim dini və dünyəvi musiqilərin çulğalaşması nəticəsində
ortaya çıxmışdır.
Ənənəvi hind musiqisi olan “raqa” sanskritcə “rəng” demək-
dir. İlk mənası “duyğunu ifadə edən” mənasını daşıyır. Musiqidə-
ki mənası isə “raqa” mövqe, melodiya deməkdir.
“Ramayana” dastanında (e.ə.IV əsr) və Muni Bharatanın
“Natyaşastra” (e.ə.II əsr) “raqa”nın “qrama”sı haqqında məlu-
matlar əksini tapmışdır.
“Hindustani” musiqisində adətən “raqa”nın ən çox 7 tonu
olsa da, bəzən 9, qarışıq “raqa”larda 12 səsə qədər artır. “Kar-
natak” musiqisində yeddi səsdən çox “raqa”ya çox nadir hal-
larda rast gəlinir. Bharata altı “raqa” (“Bhairava”, “kauşika”,
“hindola”, “dipaka”, “şri-raga”, “megha”) sadalayır. Bəzi ya-
zarlar isə 26 “raqa”nın olduğunu bildirirlər.
Bəhmən Əliyev-Ayvazalı
122
Ən geniş yayılmış “raqa”da beş və daha çox səs vasitəsi ilə
melodiya yaranır. Musiqiçilər 6 “raqanı” şəxsləndirərək 5-6 “dişi
raqa” ilə birləşdirərək yeni musiqi tonları yaradırlar. Ənənəvi ola-
raq altı “raqa” kişi başlanğıclı, “raqaynami” adlanan melodiya-
lar isə “raqa”ların “qadınları” sayılır. Hər bir cüt “raqa” sutkanın
vaxtları (dan yeri, səhər, günorta, axşam) ilə assosiasiya olunur.
Digər melodiyalar isə sevinc, qorxu və məhəbbəti ifadə edir.
Hind musiqisi üçün harmoniyadan daha çox bir-birini iz-
ləyən müxtəlif ritmlər xarakterikdir, ritmik struktur kifayət qədər
mürəkkəbdir. Bu çərçivədə hind musiqiçisi daim müəyyən məna-
da improvizator olaraq qalır. “Raqa”nı və taktı seçən musiqiçisi
bundan sonra müxtəlif variasiyalara keçir, sadədən mürəkkəbə
doğru gedir. “Raqa” notları solfej şəklində oxunur, Qərb musiqi-
sindəki “do-re-mi-fa-sol-la-si” ekvivalenti hind musiqisində “sa-
re-qa-ma-pa-dha-ni”dir. Bu yeddi notdаn bаşqа səslər də vardır.
Hər ikisində 7 not olsa da, Qərb səs sistemində 12 ton, hind mu-
siqisində 22 fərqli ton olur.
“Hindustani” musiqi ənənəsinə görə, 7 tondan ibarət “raqa”
(“sam” və “urna”) “Yaman”(sa, ri, qa, ma, pa, dha, ni) və “mayya-
malavaqo-ula” (sa, ri, qa, ma, pa, dha, ni), “Yamani-Bilaval” raqa-
sında 9 səs nizamından (sa, ri,qa, ma, ma, pa, dha, ni, ni) , “Ba-
sant-Bahar” raqasında isə 12 səs tonundan istifadə olunur. Hin-
distanda əsas “raqa”lar aşağıdakılar sayılır: “bilaval (hərəkətli,
sevincli), “lalit (şəffaf, duyğulu sabah melodiyası), “todi” (yum-
şaq sabah raqası), “saranq” (günorta raqası), “bhup (yumşaq
aksam raqası), “des (eşq dolu gecə raqası), “malkauns” (gecə
yarısı raqası), “bhairavi” (dan yeri), “megh malhar (yağmur və
göy gurultusu), “dipak”. Sonuncu, yəni “dipak” raqasından is-
tifadə edən ölür, ona görə də istifadə olunmur.
Etnik, ənənəvi və qarışıq ənənələr müstəvisində formalaşan
hind musiqi ənənəsindəki bir başqa əhəmiyyətli qаmmа “tala”-
dır. “Tala” iki mənanı verir: Birincisi, Hindistan musiqi sistemlə-
rindəki ritm, ikincisi isə xüsusi “musiqi ölçüləri”dir. Tala zamanın
Dostları ilə paylaş: |
