D ə d ə qorqudara ş d ı rmalar ı • Folklor, Mifologiya və Etnoqrafiya • Onomastika, Dialektologiya və Etimologiya

279
və bunun əyani təsvirini Dəli Qarcarla Dədə Qorqud münasibətində 
müşahidə  edirik:  «Dəli  bəy  Dədəni  bir  anda  vurmaq  istədi.  Dədə 
Qorqud dedi: «Vursan, əlin qurusun!» Allahın əmri ilə Dəli Qarcarın 
əli yuxarıdan asılı qaldı. Dədə Qorqud vilayətin ruhani ağası olduğu 
üçün diləyi qəbul olundu» (1; 207).
Davranış  qaydalarını  nizamlayan  müqəddəslik  kultu  dastanın 
mətnində  dəfələrlə  təkrarlanır,  oğuz  cəmiyyətinin  mənəvi-mədəni 
həyatının tənzimlənməsini təmin edir. Məsələn, Allah, Tanrı müqəd-
dəsliyi bunlar içərisində ən mühüm mövqe tutur.
Allah-Allah deməyincə işlər düzəlməz,
Qadir Allah verməyincə kişi varlanmaz.
Əzəldən yazılmasa, qul başına qəza gəlməz.
Əcəl vaxtı çatmayınca kimsə ölməz. 
Ölən adam dirilməz, çıxan can geri gəlməz…
Qovuşaraq sular daşsa, dəniz dolmaz.
Təkəbbürlük eyləyəni tanrı sevməz (1; 172).
Dəli Domrulun başına gələn qəribə əhvalatla Oğuz elinin qədim 
Tanrı ideyasının əks-sədası dastanda yaşamaqla əxlaq və davranış 
qaydalarının dərin və qədim, möhkəm təmələ malik olduğunu əks 
etdirir.  Əzrayılla  Domrulun  söhbətində  bu  əxlaq  normaları  aydın-
laşdırılır: «Əzrayıl deyir: «Ay dəli axmaq, mənə nə yalvarırsan, Al-
lah-taalaya yalvar. Mən buyruq quluyam». Dəli Domrul deyir: «Bəs 
can verən, can alan da Allahdırmı?» «Bəli, odur!» dedi. Dəli Domrul 
burada soylamış, görək xanım, nə soylamışdır:
Ucalardan ucasan,
Kimsə bilməz necəsən.
Gözəl Tanrı!
Neçə cahillər səni
Göydə arar, yerdə istər
Pedaqogika, Fəlsəfə, Psixologiya

---

280
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
Sən möminlər könlündəsən.
Sən böyüksən, qüdrətlisən,
Əbədi sirr sahibisən.
Canımı alsan, özün al,
Qoyma, Əzrayıl alsın!» (1; 243).
2. Oğuz xalqının əxlaqında, onun davranışında yasaqlar, qada-
ğalar xüsusi yer tutur. Yaxşı və yamanlıq anlayışları dastanın mət-
nində xüsusilə vurğulanır və davranış qaydalarını tənzimləyən mü-
hüm məqamları şərtləndirir. Əxlaq daxilində əsaslandırılan yasaq və 
qəbul edilən cəhətlər davranışa, onun doğru və yanlışlığına qiymət 
verməyə xidmət edir. Təsadüfi deyil ki, «Kitabi-Dədə Qorqud» mət-
nində atalar sözlərinə geniş yer verilmişdir. Məsələn, «Əski pambıq 
bez olmaz, qarı düşmən dost olmaz», «Qaravaşa don geydirsən də, 
qadın olmaz», «Lopa-lopa qarlar yağsa, yaza qalmaz», «Kül təpəcik 
olmaz», «Qız anadan görməyincə öyüd almaz», «Ata malından nə 
fayda, başda ağıl olmasa» və s. (1; 172-173).
Yasaqlar dastanda müxtəlif məqamlarda xüsusi keyfiyyətləri ilə 
üzə  çıxır,  buraya  oğulun  ataya  qarşı  itaətsizlik  göstərməsinə  qarşı 
yasaqlar, yalın söz danışmaq yasağı, təkbaşına qərar qəbul etmə ya-
sağı, nişanlı qızın qayınata və qayınanaya və nişanlı oğlana görün-
məsi yasağı etik normalar hesab edilirdi.
3)  Oğuz  əxlaqında  and  içmə  və  verilən  anda  sadiqlik  namus 
məsələsi ilə bərabər tutulurdu. Bu zaman nəyin bahasına olursa-ol-
sun  andın  yerinə  yetirilməsi  etik-əxlaqi  norma  kimi  mütləq  rola 
malik idi. Andlar Oğuz elində müqəddəslik zirvəsindədir. Dastanda 
Bamsı Beyrəyin təsirli bir andını oxuyuruq:
Mən Qazanın nemətini çox yemişəm,
bilməzsəm, gözümü tutsun!
Qaracıqda Qazlıq atma çox minmişəm,
bilməzsən, tabutum olsun!

---

281
Yaxşı qaftanlarını çox geymişəm,
bilməzsəm, kəfənim olsun!
Böyük, geniş otağına çox girmişəm.
bilməzsəm, zindanım olsun!
Mən Qazana dönük çıxmaram, qəti bilin! (1, 305).
 
Təkur bəyləri tərəfindən əsir aparılan Qazan xan həqiqət nə qə-
dər əlverişsiz olsa da ondan qaçmayaraq and belə içmək cəsarətində 
olan bəylərdən idi. «Kafirlər ona dedilər: «And iç ki, bizim elimizə 
düşmənçiliyə gəlməyəcəksən.» Qazan dedi: «Vallah, billah, doğru 
yolu görürkən əyri yoldan gəlmərəm!» Dedilər: «Vallah, Qazan yax-
şı and içdi.» (1, 294)
Səyrəl qardaşı Əyrəyin ardınca düşmən elinə getməyi və onu xi-
las  etmək  qərarına  gəldiyi  andan  məcburən  evləndirilməsinə  bax-
mayaraq  ağır  bir  and  içir,  o,  xanımına  deyir:  «Qardaşımın  üzünü 
görməyincə, ölmüşsə, qanını almayınca muradıma çatsam, qoy qı-
lıncımla doğranım, oxuma sancılım, oğlum doğulmasın, doğularsa 
on yaşına çatmasın!» (1, 287).
And içmənin digər forması da qılınc altından keçirmədir. Beyrək 
ona çox pisliklər etmiş Yalançı oğlu Yalıncıqın günahlarını bağışla-
yaraq onu qılıncının altından keçirməklə and içir ki, qisas almaya-
caq.
«Kitabi-Dədə  Qorqud»un  davranış  psixologiyası  baxımından 
təqdim  etdiyi  and  prinsipləri  Oğuz  cəmiyyətinin  daxili  və  sabit 
dəyərlər sistemində həlledici rola malik idi. Məhz and içməklə in-
sanlar arasında münasibətlərin aydınlaşdırılması və cəmiyyətin tər-
biyə edilməsi mühüm ictimai-sosial amil kimi diqqəti cəlb edir.
XII əsrə qədər pedaqoji təsəvvürlər, cəmiyyətin tərbiyəsi aspek-
tindən üzə çıxan əsas həlledici məqamlar «Dədə Qorqud» kitabın-
da təsadüfi hallar deyil. Qafqaz regionunun, Azərbaycan məkanının 
ictimai,  mədəni,  mənəvi  və  milli  adət-ənənələrinə  söykənərək  ya-
ranmışdır. Onların kökləri qədim nağıl, rəvayət və əfsanələrə aparıb 
Pedaqogika, Fəlsəfə, Psixologiya

---

282
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
çıxarır. Məhz buna görə də «Kitabi-Dədə Qorqud»u tədqiq edərkən 
və bu abidədə davranış tərbiyəsinin spesifikasını araşdırarkən folk-
lor nümunələrinə müraciət edilməlidir. Eposla nağıl arasındakı təsir-
ləri aşağıdakı mahiyyətdə müşahidə etmək mümkündür:
1) Dastanda möcüzəli şəkildə dünyaya gəlmə məqamları nağıl, 
əfsanə motivlərinə əsaslanır. Amma bu möcüzə cəmiyyət daxilində 
insanların təkcə ilahi qüvvəyə inamına söykənmir, həm də xeyirxah 
davranışa və əmələ görə mükafat veriləcəyinə inamı təsdiqləyir. Bu 
isə böyük tərbiyəedici məzmun daşıyır. Dirsə xan xatununun təklifi 
ilə böyük ziyafət məclisi qurur. Xatun ona belə bir məsləhət görür:
Ay Dirsə xan, mənə qəzəblənmə!
İnciyib acı sözlər söyləmə!
Yerindən qalx, ayağa dur,
Yer üzündə böyük çadır qur!
Ayğır, buğra, qoç qırdır!
İç Oğuzun, Daş Oğuzun bəylərini üstünə yığ!
Ac görsən, doydur; çılpaq görsən, geyindir!
Borclunu borcundan qurtar!
Təpə kimi ət yığ, göl kimi qımız sağdır!
Böyük şadlıq məclisi qur, Allahdan arzunu dilə!
Bəlkə bir ağzı dualının alqışı ilə
Tanrı bizə bir yetkin övlad verə, - dedi (1, 178).
Xatunun sözlərindən bəlli olur ki, insanlarla yaxşı davranma ilahi 
mahiyyət daşıyır və bu məqamda dastan etikasına uyğun biz maraqlı 
psixoloji cəhətləri görmüş oluruq. Dua ilə dünyaya gələn Buğac ata 
qəzəbi ilə ölümə məhkum olur, Xızır vasitəsilə isə ölümdən qurtu-
lur. Nağıl motivləri ilə səsləşən bu cəhətlər insanların cəmiyyətdə 
mövqelərinin dərkinə və görməli olmalı işləri haqqında sosial tələblə 
nizamlanır. Mistik dünyaya gəlmə Dirsə xanın davranışlarında üzə 
çıxan mənfilikləri dəf etmir, əksinə bir daha cəmiyyətdə hökm sürən 

---