“DƏDƏ-qorqud kitabi”nda at kultu
Yüklə 70,28 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- At qardaĢdır
Язизхан Танрыверди 107 Dünlügi altun ban evimiŋ qəbzisi oğul! Qaza bəŋzər qızımıŋ – gəlinimüŋ çiçəgi oğul! Oğul, oğul, ay oğul! Toquz ay tar qarnımda götürdigim oğul! On ay deyəndə dünyaya gətürdügim oğul! Tolması beĢikdə bələdügim oğul! Bu misralar semantika baxımından ―Quluncığım aldırmı- Ģam, kiĢnəyəyinmi?‖ misrası ilə eyni xətdə birləĢir. Daha doğ- rusu, ―qılıncığım‖ sözü həmin misralardan doğan məntiqi nəti- cə kimi görünür. Bir cəhəti də qeyd edək ki, Oğuz elinin ən böyük qəhrəmanı Qazan xanın və birinci xanımı Burla xatunun Uruz barədə dedikləri əzizləmə, oxĢama çalarlı qulunum, qu- luncuğum vahidləri təkcə bir ailənin yox, bütövlükdə Oğuz cəmiyyətinin səciyyəvi cəhətlərini əks etdirir. At qardaĢdır ―Kitab‖ın hər bir boyunda, xüsusən də ―Baybörənin oğlu Bamsı Beyrək boy‖unda at yüksək qiymətləndirilir. Məsələn, Beyrək Boz ayğırın alnını açıq meydanlara, gözlərini gecə çırağına, yalını yumĢaq ipəyə, qulaqlarını iki qoĢa qardaĢa bən- zətməklə kifayətlənmir, onu qardaĢından və yoldaĢından artıq hesab edir, köksünü qucaqlayır, iki gözündən öpür: Açuq-açuq meydana bəŋzər səniŋ alıncuğıŋ, Eki Ģəbçırağa bəŋzər səniŋ gözcigəziŋ, ƏbriĢimə bəŋzər səniŋ yəlicigiŋ. Ġki qoĢa qartaĢa bəŋzər səniŋ qulacuğuŋ. Əri muradına yetürər səniŋ arxacığıŋ. At diməzəm saŋa qartaĢ deyərəm, QartaĢımdan yeg! «Дядя Горгуд китабы»нда ат кулtу 108 BaĢıma iĢ gəldi, yoldaĢ deyərəm, YoldaĢımdan yeg! – dedi. At baĢını yuqarı tutdı, bir qulağın qaldırdı, Beyrəgə qarĢu gəldi. Beyrək at köksin qucaqladı. Ġki gözün öpdi. Sıçradı bin- di... ―Kitab‖da qardaĢın qardaĢa münasibəti təsvir olunan sin- taktik bütövlər təkcə formasına deyil, həm də semantikasına görə yuxarıdakı parça ilə səsləĢir: Ağzıŋ içün öləyim, qardaĢ! Dilüŋ içün öləyim, qardaĢ! Ərmi oldıŋ, yigitmi oldıŋ, qardaĢ! Qəriblığa qardaĢıŋ istəyü sənmi gəldiŋ qardaĢ? Müqayisə və qarĢılaĢdırmalar belə bir fikri reallaĢdırır: Atın qardaĢdan üstün tutulması metaforik-poetik Ģəkildə ifadə olunmuĢdur (At diməzəm saŋa qartaĢ deyərəm, QartaĢımdan yeg!). Yeri gəlmiĢkən, ―qulunum oğul‖ müraciəti ilə ―At dimə- zəm saŋa qartaĢ deyərəm‖ cümləsini insan və at münasibətləri kontekstində modelləĢdirdikdə belə bir nəticə alınır: oğul (in- san) = qulun (at); at = qardaĢ (insan). Bu modellərdə tərəflərin yeri dəyiĢdirilsə belə, nəticəyə təsir etmir. Əksinə, həmin mü- nasibətlərin (insan və at) vəhdətdə olması daha aydın görünür: qulun (at) = oğul (insan); qardaĢ (insan)=at. Bu qarĢılaĢdırmanı ona görə təqdim edirik ki, qorqudĢünaslıqda, ümumən türk folklorĢünaslığında atın qardaĢdan üstün tutulmasından kifayət qədər bəhs olunsa da, atın oğuldan üstün tutulmasına ötəri də olsa münasibət bildirilməmiĢdir. Təqdim etdiyimiz nümunələ- rin semantik tutumu isə bütün parametrlərinə görə atın oğuldan üstün tutulduğunu təsdiqləyir. Türk epos təfəkkürünün ən gözəl, ən nadir inciləri sırasın- da duran yuxarıdakı parçada Boz ayğırın təriflənməsi, onun Язизхан Танрыверди 109 qardaĢdan artıq tutulması, eyni zamanda onunla davranıĢ mədə- niyyəti son dərəcə poetik bir dillə çatdırılır. Maraqlıdır ki, bu parçanın semantik yükü ―Koroğlu‖ dastanında, demək olar ki, eynilə saxlanılmıĢdır. Dəqiq desək, burada da at yüksək dəyər- ləndirilir, qardaĢa bərabər tutulur. Bəzi detallara diqqət yetirək: Koroğlu Qıratı yüksək qiymətləndirir: onu səksən min sərkərdədən, səksən min ilxıdan, səksən min atdan, səksən min mahaldan, səksən min kotandan ...üstün hesab edir. Mübali- ğələr silsiləsindən ibarət olan Ģeirin son bəndi daha qüvvətlidir: Koroğlu dövlətin endirsə düzə, Say götür hamısın səksən min yüzə. Səksən min gəlinə, səksən min qıza, Səksən min ərgənə, dula da vermə! Koroğlu atı igidin qardaĢı kimi dəyərləndirir: Yaz olanda dağa yollat, Yay olanda ifçin nallat, QıĢ olanda məxmər çullat, At iyidin qardaĢıdı... Koroğlu da Beyrək kimi atla qardaĢ, yoldaĢ münasibəti saxlayır, davranıĢ mədəniyyəti nümayiĢ etdirir: ...Koroğlu irəli yeriyib qollarını doladı Qıratın boynuna. Üzündən-gözündən öpüb, yalını-yalmanını tumarladı, ifçin yəhərləyib töylədən çı- xardı... Bu mətn Beyrəklə bağlı deyilmiĢ ―Beyrək at köksin qu- caqladı‖, ―Ġki gözin öpdi‖ tipli cümlələrin semantik yükü ilə birbaĢa bağlanır. ―Koroğlu‖ eposundakı Qırat ―Kitab‖dakı Qoŋur at, Boz ayğır, Qara ayğır kimi atların ümumiləĢdirilmiĢ obrazıdırsa, Ġs- mayıl ġıxlının yaratdığı at obrazı, daha dəqiqi, ―Qəmər‖ bu atların hamısının ümumiləĢdirilmiĢ obrazı kimi çıxıĢ edir. «Дядя Горгуд китабы»нда ат кулtу 110 Müəllifin ―Dəli Kür‖ romanını oxuyanda Qəmər obrazının necə ustalıqla yaradıldığının Ģahidi olursan, istər-istəməz Qazan xa- nın Qonur atı, Beyrəyin Boz ayğırı, Koroğlunun Qıratı yada düĢür. Cahandar ağa da Qəmərə adi at kimi baxmır, onunla sanki bir insan kimi, dost kimi, qardaĢ kimi davranır, ona nəva- ziĢ göstərir, baĢını sinəsinə sıxıb gözünü oxĢayır, ata həddindən artıq ehtiram göstərir ki, bu da at kultunu xatırladır: ―...Qəmər sahibini görəndə baĢını tərpədib oxrandı və gözünü zilləyib sahibinin üzünə baxdı. Sanki ―bizi bu istidə niyə öldürürsən?‖ – demək istədi. Cahandar ağa onun yalını sığalladı, boynunu qa- Ģıdı, baĢını sinəsinə sıxıb gözünü oxĢadı. At sahibinin nəva- ziĢini duydu və nazlı gəlinlər kimi cilvələndi. Cahandar ağa az qaldı Qəməri köksünə basıb üz-gözündən öpsün. Onların ara- sındakı ünsiyyət bir heyvanla insan arasında olan dostluqdan daha çox iki sirdaĢın, ağır gündə bir-birinə kömək durub haraya çıxan iki adamın mehribanlığına bənzəyirdi‖. Bu parçadakı ən kiçik detal belə Beyrək və Boz ayğırla, eləcə də Koroğlu və Qıratla bağlı təqdim etdiyimiz sintaktik bütövlərlə səsləĢir. Sanki Ġ.ġıxlı ―Kitab‖ və ―Koroğlu‖dakı həmin parçaları daha təkmil, daha zəngin formada oxucusuna çatdırır. Amma bu da var ki, Ġ.ġıxlı həmin mənbələrdən fərqli olaraq, at və qəhrəman münasibətlərinin yalnız təsvirini verməklə kifayətlənmir, həm də bu hadisələrin fəlsəfi əsaslarını, psixoloji momentlərini bir tənqidçi kimi müəyyənləĢdirməyə çalıĢır. Daha doğrusu, Ġ.ġıxlı yuxarıdakı parçanın ilk hissəsində yazıçı, son hissəsində isə tənqidçi kimi görünür. Son cümlədə iĢlənmiĢ insan, heyvan, ünsiyyət, münasibət, dostluq, mehribanlıq, sirdaĢ və s. kimi sözlər daha çox tənqidi yazı daxilində psixoloji momentləri ifa- də edən detallar kimi çıxıĢ edir ki, bu da dediklərimizi arqu- mentləĢdirir. Qəmərin yalının, quyruğunun qırxılması Cahandar ağa üçün ən böyük dərdə çevrilir: ―...Onlar bir daha sataĢmıĢdılar, onu təhqir etmiĢdilər, onun qüruruna toxunmuĢdular. KiĢinin Yüklə 70,28 Kb. Dostları ilə paylaş:
|