Dərs vəsaiti baki 011 azərbaycan döVLƏt pedaqoji universitetiNİN 90 İLLİK

III BÖLMƏ. TAM ORTA TƏHSĠL SƏVĠYYƏSĠNDƏ TARIX 
TƏHSĠLĠNĠN MÜASĠR SĠSTEMĠ 
Dil hər bir millətin milliliyinin əsasıdır. 
Ona görə də hər bir gənc öz ana dilini – 
Azərbaycan dilini, müasir Azərbaycanın 
dilini gərək ən incəliklərinə qədər bilsin 
və bu dildən istifadə etsin. 
Heydər Əliyev 
§ 1. Təhsil. Təhsilin məzmunu və sistemi, təhsilalma formaları. Tam 
orta təhsili Ģəbəkəsi. 
Təhsil
– sistemləşdirilmiş bilik, bacarıq və vərdişlərə, təfəkkür üsullarına 
yiyələnmənin məqsədyönlü prosesi və nəticəsi, böyüyən nəslin həyata, əməyə və 
ictimai fəaliyyətə hazırlanmasının mühüm şərtidir. 
Təhsilin məzmunu
– dedikdə, təlim prosesində şagirdlər tərəfindən 
mənimsənilməsi zəruri olan elmi biliklər, praktik bacarıqlar və vərdişlər, 
həmçinin dünyagörüş və mənəvi-etik ideyalar sistemi nəzərdə tutulur. 
Təhsil sistemi
– müxtəlif pillələrdən olan təhsil proqramlarının 
məcmusundan, onları həyata keçirən təhsil müəssisələri şəbəkəsindən, təhsilə 
rəhbərlik və onu idarə edən orqanlardan, təlim və tərbiyə işi ilə məşğul olan 
digər müəssisə və təşkilatlardan ibarətdir. 

---

51 
Təhsil sisteminin quruluĢunu əks etdirən sxem:
Təhsil sisteminin quruluşu 
M
əkt
əb
əq
əd
ər 
tə
rb
iy
ə 
v
ə 
tə
h
sil
Üm
um
i o
rta t
əh
sil
P
eş
ə 
ix
ti
sa
s t
əh
sili
Dip
lo
m
da
nso
nra
kı 
tə
h
sil
M
əkt
əbd
ənk
əna
r 
tə
lim
-t
ər
biy
ə 
mü
əs
sis
əl
əri
S
ərb
əst t
əh
sil
İx
ti
sa
sa
rtı
rm
a 
tə
h
sili
Ye
n
id
ən
ha
zırl
am
a 
tə
h
sili
Ibtida
i t
əhsil
Üm
um
i o
rta 
tə
h
sil
Tam
o
rta t
əh
sil
Tex
ni
ki 
pe
şə
m
əkt
əbi
Orta
ix
ti
sa
s 
tə
h
sili
Ali 
ix
ti
sa
s t
əh
sil
i 
S
tajke
çm
ə 
Or
dinatur
a
ba
ka
lava
ria
t 
Magistra
tura
Doktor
antura

---

52 
Təhsilin pillələrini əks etdirən cədvəl: 
1. Məktəbəqədər təhsil 
2. Ümumi təhsil 
3
. İbtidai təhsil
4. Ümumi orta təhsil 
5. Tam orta
təhsil
6. İlk peşə-ixtisas təhsili 
7. Orta ixtisas təhsili 
8. Ali təhsil 
9. Bakalavirat 
10. Magistratura 
11. Doktorantura 

---

53 
tam orta təhsilin pillələri 
İbtidai təhsil
(I-IV siniflər) 
Ümumi orta 
təhsil 
V-IX siniflər 
Tam orta təhsil 
(X-XI siniflər) 
İbti
da
i m
əkt
əb
az
kompl
ektl
i 
m
əkt
əb
Fiziki cəhətdən 
qüsurlu uşaqlar 
üçün məktəblər 
Ka
r 
uş
aqlar
üç
ün 
m
əkt
əb
Ka
r 
uş
aqlar
üç
ün 
m
əkt
əb
Ya
rd
ım
a 
m
əkt
əb
Ümumt
əhs
il
m
əkt
əbi
P
eş
ə 
m
əkt
əbi 
v
ə 
or
ta 
ix
ti
sa
s 
İnter
na
t m
əkt
əbi
Günüuz
adıl
mı
ş 
m
əkt
əb
Or
ta 
ümum
tə
hs
il
m
əkt
əbi
B
ir
fə
nni
d
ər
ind
ən 
öy
rə
n
ən 
tə
mayüllü 
m
əkt
əb
Zəif eşidən uşaqlar 
üçün məktəb 
Əqli cəhətdən qüsurlu 
uşaqlar üçün məktəblər 
Gimnaz
iya
li
ts
ey
Xüs
us
i m
əkt
əbl
ər
int
er
na
t 
Cəmiyyətin sosial sifarişinə əsasən təhsilalma formaları da müxtəlifdir. Bu 
müxtəliflik insanların təhsilalmalarını stimullaşdırmaqdan ötrüdür. Respublika-
mızda təhsilalmanın formalarını aşağıdakı cədvəldə ümumiləşdirmişik: 
Azərbaycan Respublikasında digər təhsil müəssisələrinin özünəməxsus 
quruluşu olduğu kimi, ümumtəhsil məktəblərinin də özünəməxsus quruluşu var. 
Təhsil qanununa uyğun olaraq ümumtəhsil məktəblərinin şəbəkəsini sxem 
şəklində aşağıdakı qaydada ümumiləşdirmişik. 
Tam orta təhsilin Ģəbəkəsi 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

54 
§2.Təhsilin məzmununu əks etdirən sənədlər 
1. Kurikulum 
Kurikulum - təhsilin ayrı-ayrı pillələri üzrə təlimin nəticələrini və 
məzmun standartlarını, tədris fənlərini, həftəlik dərs və dərsdənkənar 
məĢğələ saatlarının miqdarını, təlim-tərbiyə prosesinin təĢkili, təlim 
nəticələrinin monitorinqi və qiymətləndirilməsinin keçirilmə mexanizmini 
əhatə edən dövlət sənədidir. 
Kurikulum təhsil prosesinin məqsədinə əsasən, müvafiq dövlət 
standartlarına uyğun şəkildə, bu və ya digər təhsil pilləsi və istiqamətləri üzrə 
təhsilin məzmununa və mənimsənilmə qaydalarına aydınlıq gətirir. Kurikulum 
tədris planını, ayrı-ayrı fənlər üzrə tədris proqramlarını, metodik təminatla 
əlaqədar tövsiyələri, qiymətləndirmə və başqa təhsil texnologiyalarını özündə 
birləşdirir. Respublikamızda təhsilin ayrı-ayrı pillləri və səviyyələri üzrə 
kurikulumlar (təhsil proqramları) həyata keçməkdədir. Əlavə təhsil və 
məsafədən (distant) təhsil üzrə də təhsil proqramlarından istifadə olunur. 
1999-cu ildə ölkə Prezidentinin Fərmanı ilə «Azərbaycan Respublikasında 
Təhsil haqqında İslahat Proqramı» təsdiq edilmişdir. İslahatın mühüm 
istiqamətlərindən biri də təhsilin məzmununun təkmilləşdirilməsindən və 
yeniləşdirilməsindən, dünya təhsil sistemi səviyyəsinə çatdırılmasından 
ibarətdir. Əsasən 2004-cü ildən etibarən ölkəmizdə ardıcıl həyata keçirilən 
məzmun dəyişiklikləri pedaqoji prosesin sistemli planlaşdırılmasını nəzərdə 
tutan kurikulum islahatları şəklində reallaşır. Azərbaycan Respublikasının 
Nazirlər Kabineti 2006-cı il oktyabrın 30-da ―Azərbaycan Rcspublikasında 
ümumi təhsilin Konsepsiyası‖nı (Milli Kurikulumunu) təsdiq etmişdir. Milli 
kurikulumda ümumi təhsil üzrə təlim nəticələri və məzmun standartları, ümumi 
təhsilin ayrı-ayrı mərhələlərində keçilən tədris fənləri, həftəlik dərs və 
dərsdənkənar məşğələ saatları, təlim-tərbiyə prosesinin təşkili və idarəolunması, 
təlim müvəffəqiyyətinin monitorinqi və qiymətləndirilməsi ilə əlaqədar başlıca 
tələblər kompleks halında əks etdirilmişdir. Həmin sənəd əsasında hazırlanmış 

---

55 
fənn kurikulumlannda hər bir sinif üzrə təlimin nəticələri, məzmun və 
qiymətləndirmə standartları, təlim strategiyaları öz ifadəsini tapmışdır. 
Fənn kurikulumlarında, hər şeydən öncə təlimin məzmunu verilir. Ənənəvi 
proqramlarla müqayisədə burada məzmun nəticələr formasmda ifadə olunur. 
Həmin nəticələr məktəblilərin əldə edəcəkləri bilikləri, həmçinin onların 
fəaliyyətlərini nəzərə çarpdırır. Əsasən bacarıqlardan ibarət olan həmin nəticələr 
minimum tələb kimi təsdiq edildiyi üçün eyni zamanda standart kimi götürülür. 
Pedaqoji ədəbiyyatda qeyd edildiyi kimi, fənn kurikulumlarının didaktik 
əsasında nəticəyönümlülük, tələbyönümlülük və şəxsiyyətyönümlülük prinsipləri 
dayanır. 
Nəticəyönümlülük təhsilin ayrı-ayrı pillələri, konkret siniflər və fənlərlə bağlı 
əldə ediləcək təlim nəticələrinin qabaqcadan nəzərdə tutulmasını; 
tələbyönümlülük - təlim məqsədlərinin dövlətin, cəmiyyətin və 
təhsilalanların tələbatmı ödəməsini; 
şəxsiyyətyönümlülük - şagirdlərin maraqlarının, arzu, istək, meyl və 
qabiliyyətlərini hesaba almaqla mühüm və gərəkli həyati bacarıq və vərdişlərin 
formalaşdırılmasını məqsədəuyğun hesab edir.