Ox atmaq, yazu yazmaq, suda
üzmək, Gərəkdir bu üçü hər Ģəxsə düzmək. (31).
Yerlik hal:
Asılanda olan toynağımız bəlirdür. (63)
Dəgirməndə unlığın süpürüncə xırman Yerində
süpürgən bir artıq qol. (99)
ÇıxıĢlıq hal:
Adəmi var, qızıl alma naqĢıdur.
Adəmi var, heyvan ondan yaqĢıdur.
Adəmi var, söhbətində baĢ yiyər Adəmi var
söhbətində can bitər. (66)
Misallardan
göründüyü kimi, XIII əsrdən
baĢlayaraq XVI əsrə qədər müxtəlif formalar müvazi
iĢlənmiĢ, sonradan getdikcə indiki Ģəkil daha üstünlük
təĢkil edərək daĢlaĢmıĢdır.
Tarixi morfologiya
dedikdə təkcə qrammatik
formalar deyil, habelə köməkçi nitq hissələrinin iĢlənmə
tarixi də nəzərdə tutulur. Burada qoĢmaların,
bağlayıcıların, ədatların dildə iĢlənməsi və sabitləĢməsi
tarixi izlənilir.
Tarixi sintaksis. Ədəbi dil tarixi, əsasən, cümlə
quruluĢunun inkiĢafını izlədiyi halda tarixi sintaksis
söz
birləĢmələrindən tutmuĢ cümlədə sözlərin sırasına
qədər bütün sintaktik məsələləri öyrənir. Prof. H.
Mirzəzadə yazırdı: «Müasir
və tarixi sintaksisin
mövzusu eynn olsa da, həmin mövzuya olan
münasibətlərə, tədqiqat üsullarına görə fərqlənirlər.
Tarixi sintaksis sintaktik məsələləri tarixi planda
nəzərdən keçirir, onların inkiĢafını izləyir;
dilin tarixi
inkiĢaf qanunlarını mühafizə etməklə bərabər, xalqın
ictimai və mədəni həyatında baĢ vermiĢ hadisələrlə
əlaqədar olaraq dildə əmələ gələn dəyiĢiklikləri, ölmüĢ
və yeni yaranmıĢ və yaranmaqda olan keyfiyyətləri
aĢkara çıxarın)
1
.
Bütün dillərə aid «tarixi sintaksis» fənni baĢqa
sahələrə nisbətən gec yaranmıĢdır. Belə ki, dilin tarixi
fonetikası, morfologiya və leksikası
daha tez tədqiq
edilməyə baĢladığı halda, tarixi sintaksis çox gec tədqiq
edilməyə baĢlamıĢdır
2
.
1
H. Mirzəzadə. Azərbaycan dilinin (arixi sintaksisi. B. 1968. səh.
17.
:
Соколова M. А. Очерки по исторической грамматике русского
языка. Л. 1962. с. 236
Ədəbi dil qanunlarının və normalarının bərqərar
olması ilə əlaqədar olaraq cümlə, söz birləĢməsi kimi
əsas sintaktik vahidlər də formalaĢıb sabitləĢməyə
baĢlayır.
Bütün
dillordə
cümlənin
qrammatik
konstruksiyası öz doğma dilinin qrammatik quruluĢu
əsasında yaranır. Tarixən bu və ya baĢqa bir dilin təsiri
altında meydana gəlmiĢ qrammatik-konstruktiv forma
sonradan öz yerini dilin köklü qanunlarına, formalarına
verir. Məs., Azərbaycan
dili uzun müddət ərəb-fars
dillərinin təsiri altında olduğu üçün təyini söz
birləĢmələrinin çoxu izafət Ģəklində formalaĢmıĢdı. Məs.
qabili-idrak,
qabili-dərman,
izhari-zillət,
izhari-mohəbbot, şəbi-hicran, əmri-forman, zikri-camal,
xaki- pa, nuri-didə, zülfi-pərişan
vo s. Artıq
odəbi dil
formalaĢmağa baĢladığı vaxtdan onun normaları
meydana gəlir. Bu normalardan biri də dilin öz doğma
qanunlarının bərqərar olmasıdır. Cümlədə və söz
birləĢməsində sözlərin sıralanma- sının hər hansı bir
dilin öz qrammatik quruluĢuna əsaslanması çox vacib
Ģərtdir. Ġndi müasir Azərbaycan dilində, demək olar ki,
xarici təsirlər tamamilə aradan qalxmaqdadır.
Dostları ilə paylaş: