Dərslik adu-nun vəsaiti ilə çap olunur. Bakı Mütərcim 2017 Elmi redaktor
Yüklə 3,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
| II FƏSĠL
DĠLÇĠLĠK ELMĠNĠN YARANMASI VƏ ĠNKĠġAFI Bütün elmlər kimi, dilçiliyin də tarixini öyrənmək həmin elmin qarĢısında duran mühüm vəzifələrdən biridir: Elmin tarixini öyrənmək onun bu günü və gələcəyi üçün çox zəruridir. Bu haqda F. M. Berezin yazır ki, «Dil haqqında elmin tarixim öyrənməyin böyük tərbiyəvi və idraki əhəmiyyəti var. Xalqtn mədəniyyətinin yaranması onun ifadəçisi olan dilin yaranması ilə əlaqədardır. Buna görə də mədəniyyətin dərk edilməsi, hər Ģeydən əvvəl, dilin dərk edilməsi ilə əlaqədardır»'. Bu fikir doğrudur. Çünki hər bir elmin baĢlanğıcı, yaranması üçün o sahədə elmi idrak yaranmalıdır. Bu isə dilin yaranması və təməlli Ģəkildə inkiĢaf etməsi ilə əlaqədardır. Yəni dilsiz elm yarana bilməz. Bir halda ki, belədir, belə bir məntiqi nəticəyə gəlmək olar ki, insanlar baĢqa sahələrdən daha tez elə dilin özü haqqında düĢünməyə baĢlamalı idilər. Doğrudan da, dilçiliyin məhz hansı əsrin hansı rübündə yarandığını demək çətindir. Çünki bu elm birdən-birə yaranmamıĢ, uzun təkamül dövrü keçirmiĢdir. Ġnsanlar dil haqqında düĢünməyə baĢladığı vaxtdan da dilçilik yaranmıĢdır. Prof. B. V. Çobanzadənin bu barədəki fikri maraqlıdır: «Ġnsanlar çox qədim vaxtlardan bəri dil və onun mənĢəyi haqqında düĢünməyə baĢladılar. Dillərin müxtəlifliyi, qaib olması, unudulması haqqında ibtidai mədəniyyətə malik olan insanların bir qrup məsələlər törətdiyini onların bizə qədər qalmıĢ, yazılmıĢ əsərlərindən, abidələrindən öyrənirik. Gərək Bibliyan (Babil – A. B.) qələsi ətrafında dillərin tanrı tərəfindən bir afət, lüğət əsəri olmaq üzrə dillərin qarıĢdığına dair hekayə, gərəksə Quranda və ona təfsir yazan dil üləmasının ifadə etdiyi vəchlə Adəm peyğəmbərə Allah tərəfindən hər Ģeyin ismi öyrədildiyi haqqındakı iddiaları dilçilik elminin birinci nəzəriyyələri kimi qəbul etmək lazım gəlir» 2 . Deməli, dil, onun mahiyyəti, insan həyatında rolu, 1 Березин Ф. M. «История лингвистических учений». M. 1975 стр., 3. * В. V. Çobanzadə. «Türk-tatar lisaniyyətinə mədxəl». В. 1924 soh. 133. mənĢəyi və s. kimi fəlsəfi məsələlər dilçiliyin ilkin nəzəri problemləri olmuĢdur. Bu mənada demək olar ki, dilin fəlsəfi problemləri (fəlsəfi dilçilik) daha qədimdən yaranmıĢdır. Bu haqda dünya dilçiliyində heç bir fikir ayrılığı yoxdur. Amma dilçilik tarixinin dövrləĢməsində mübahisələr, vardır. Məs., belə fikir də vardır ki, dilçilik əsl yazılı dillərin tədqiqi ilə baĢlanır. Məlumdur ki, dilçilik o vaxt baĢlanır ki, artıq inkiĢaf etmiĢ yazılı ənənə yaranmıĢ olsun. O vaxt ki, nisbi inkiĢaf etmiĢ yazılı dil mövcud olsun. O vaxt ki, yazılı mətnlərin izahına tələbat olsun. Yazılı mətnlə Ģifahi nitq arasındakı əlaqə formalaĢmıĢ olsun. DĠLÇĠLĠYĠN DÖVRLƏġMƏSĠ MƏSƏLƏSĠ Dilçilik tarixinin dövrləĢməsi o qədər də ciddi elmi əhəmiyyətə malik deyil. Belə ki, müxtəlif mərhələlərə bölmə nə dilçiliyə dair yazılmıĢ əsərlərin əhəmiyyətini azaldır, nə do dilçilik tarixinin bu və ya digər dövrünü inkar edir. Amma dil haqqında elmin tarixini çoxmərhələli təsvir etmək fənnin öyrənilməsini çətinləĢdirir. Onlardan bif neçəsinə diqqət yetirək. Prof. A. M. Qurbanov «Ümumi dilçilik» əsərində bu elmin tarixini üç dövrə bölür. Həmin əsərdə oxuyuruq: «Bizcə, dilçilik elminin bu günə qədərki olan inkiĢafını üç mərhələyə bölmək olar: Birinci mərhələ – eramızdan əvvəlki zamanlardan baĢlamıĢ XVI əsrə qədər; bu mərhələdə dilə dair müxtəlif mülahizələr, dil hadisələri haqqında fikirlər meydana çıxmıĢ, dilçilik təĢəkkül tapmıĢdır. Ġkinci mərhələ – XVI – XIX əsrləri əhatə edir; bu mərhələdə dilçilik tədqiqatları çoxalmıĢ, dilçilik ümumfəlsəfı tədqiqatların tərkibindən ayrılıb xüsusi bilik sahəsi kimi müstəqilləĢmiĢdir. Üçüncü dövr – XX əsrin I rübündən indiki zamana qədərki dövrü əhatə edir; bu mərhələ elmin Ģaxələnməsi, yeni-yeni metodların iĢlənilməsi və seçilməsi ilə fərqlənir. Dilçiliyin göstərilən bu əsas mərhələlərinin bəzi pillələri də mövcuddur» 1 . V. Ġ. Koduxov yazır: Dilçilik tarixinin dövrləĢməsi hər Ģeydən əvvəl beĢ əsas mərhələni nəzərdə tutur: 1) Qədim dövr filologiyasından XVIII əsr dilçiliyinə qədər. 2) Müqayisəli-tarixi dilçiliyin və dil fəlsəfəsinin yaranması (XVIII əsrin sonu – XIX əsrin əvvəli). 3) Məntiqi və psixoloji dilçilik (XIX əsrin ortaları). 4) Yeni qrammatizm vo sosial dilçilik (XIX əsrin sonuncu qərinəsi – XX əsrin əvvəli). 5) Müasir dilçilik və strukturalizm (XX osrin 30 – 60-cı illəri) 1 2 3 4 . T. A. Amirova, B. A. Olxovikov, Y. V. Rojdestvenski dilçilik tarixini altı mərhələyə bölür. Prof. Ə. Ə. Rəcəbov da bu altı mərhələni qəbul edir. 5 Prof. N. N. Məmmədov dilçilik tarixini iki dövrə bölür: ta qədim zamanlardan baĢlamıĢ XIX əsrə qədər, XIX əsrdən baĢlamıĢ zəmanəmizə qədər. Bizcə dilçiliyin dövrləĢməsindəki bu müxtəliflik müxtəlif dövrlərdəki əsərlərə olan münasibətdən yaranır. Əgər qəbul etsək ki, 1 A. M. Qurbanov. «Ümumi dilçilik». B. 1977. səh. 16 – 17 1 К о л у xo в В. И. Общее языкознание. M.. 1974. стр. 5. ‟ Ə. Ə. R o c o b o v. Dilçilik tarixi. B. 1988. seh. 11. 4 N. Mommodov. Dilçiliyin əsasları. B. 1961. soh. 134. 5 Г о л o u и н В. H. Введение в языкознание. M. 1973., стр. 294. XIX əsr bütün elmlərin inkiĢaf əsri, bir sıra sahələrdə böyük kəĢflər əsridir, onda dilçiliyin məhz XIX əsrdə bir elm kimi formalaĢdığını qəbul etmək olar. Prof. B. N. Qələvinin fikri ilə razılaĢmaq olar ki, «XIX əsrin əvvəlləri dilçiliyin inkiĢaf sərhəddidir. Bu, müqayisəli-tarixi dilçiliyin yaranması dövrüdür ki, onun adı uzun müddət bütövlükdə elmin adı olmuĢdur» 5 . Müqayisəli-tarixi dilçiliyin yaranması bu elmin inkiĢafında birinci inqilabdır. Buna görə də N. Məmmədovun, Y. V. Loyanın fikri daha sadə, daha inandırıcıdır ki, ta qədim zamanlardan XIX əsrə, Yəni müqayisəli-tarixi dilçiliyin yaranmasına qədərki – Yəni əsl elm formalaĢana qədərki, bir də ondan sonrakı elmi dilçilik. Yuxanda dediyimiz kimi, insanlar dil və onun müxtəlif problemləri haqqında düĢünməyə və hətta bəsit nəticələr çıxarmağa baĢladıqları dövrdən dilçilik yaranmıĢdır. Lakin bunu əsl dilçiliyin baĢlanması hesab etmək olmaz. Belə ki, baĢqa ictimai elm sahələrində (poetika, məntiq, fəlsəfə) olduğu kimi, dil haqqında da yunan alimləri düĢünmüĢ və dilin fəlsəfəsinə diqqəti cəlb etmiĢlər. Lakin onların bu baxıĢları ardıcıl və sistemli olmadığı üçün rəsmi dilçiliyin tarixini qədim Çindən baĢlayırlar. Yüklə 3,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|