Dərslik adu-nun vəsaiti ilə çap olunur. Bakı Mütərcim 2017 Elmi redaktor
Yüklə 3,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
| TÜRKOLOGĠYA
ÜMUMĠ DĠLÇĠLĠYĠN SAHƏSĠ KĠMĠ Ümumi dilçilikdə roman, german, slavyan dilçilik sahəsi olduğu kimi, türkologiya sahəsi də vardır. Türkologiya geniĢ anlayıĢdır. Belə ki, türk xalqlarının tarixi, etnoqrafiyası, mədəniyyəti, ədəbiyyatı, yazısı və dili üzərində aparılan bütün tədqiqatlar türkologiyaya aiddir. Linqvistik termin olaraq türkologiya türk dilləri üzərində aparılan elmi iĢləri əhatə edir. Türkologiyanın tarixi haqqında qədim mənbələrdən məlumat almaq çox çətindir. Bəlkə də türk dillən üzərində müəyyən tədqiqatlar olmuĢ vo türk tayfalarının lüğətləri hazırlanmıĢdır. Lakin Ġslam dininin qəbul edilməsi ilə əlaqədar olaraq türk xalqlarının hamısının əksər yazılı elmi ədəbi abidələri məhv edilmiĢdir. Buna görə də türkologiyanın tarixini XI əsrdən Mahmud KaĢqaridən baĢlamalı oluruq. Mahmud KaĢqarinin həyatı və yaradıcılığı haqqında hələlik elmə dəqiq faktlar məlum deyil. Nə rus, nə də Azərbaycan dilçiliyində alimin Ģəxsiyyəti və həyatı haqqında dəqiq məlumat verilmir. Yaxın və Orta ġərqə məĢhur olan M. KaĢqari rus və Avropa dilçiliyində lazımi səviyyədə tədqiq edilməmiĢdir. Hamının təsdiq etdiyi bir fikir mövcuddur ki, M. KaĢqari Çinin Sinsızyan – Uyğur əyalətində KaĢqar çayının kənarında kiçik bir Ģəhərdə doğulmuĢdur. Özü türk xalqlarına mənsubdur. Amma Qolovin, yuxarıda deyildiyi kimi, onu ərəb hesab etmiĢdir. Bu, yanlıĢ fikirdir. Mahmud KaĢqari əsəri ərəbcə yazmaqda baĢqa məqsəd izləmiĢdir. Prof. B. V. Çobanzado M.KaĢqariyə, onun elmi yaradıcılığına ilk dəfə və layiqli qiymət verərək yazırdı: «Abbasi xilafəti dövründə xəlifə Əbülqasim Əbdüllah ibn Mühəmməd əl Müqtədi ba Əmrüllah zamanında (1075 – 1094) Mahmud ibn əl-hüseyn Mahmud əl KaĢqari tərəfindən yazılmıĢ «Kitabi divani-lüğət-it-türk» adındakı əsər türk dilinin qaidələrini və lüğətini ərəbcə izah edir, müəllif kitabının dibaçəsində özünün «türk, türkmən, oğuz, çəkiçəkil, yəğmayi, qırğız» lüğətini və qafiyəsini, yəni dillərini və ədəbiyyatını bildiyini söyləyir. Buxara və NiĢapurda eĢitdiyi belə bir hadisəni qeyd edir: «Türkcə öyrəniniz, çünki türklər uzun müddət hökumət sürəcəklər. Dövlət günəĢinin türklərin səmasında, türk bürcündə doğduğu bir zamanda M.KaĢqari türkcə öyrənməyi hər kəsə vacib və lazım bilir» 1 . M.KaĢqarinin «Kitabi-divani-lüğət-it-türk» əsəri türk dillərinin leksik, qrammatik xüsusiyyətləri haqqında ətraflı məlumat verir. Türk dillərindəki ahəng qanunu haqqında ilk məlumatı M. KaĢqari vermiĢdir. O, habelə türk dillərinin qrammatik-morfoloji tipi haqqında da məlumat vermiĢdir. Mahmud KaĢqari Azərbaycanda olmamıĢdır. Lakin oğuz dilindən bəhs etdiyi üçün dilimizin mühüm xüsusiyyətlərindən danıĢmıĢdı. Bunu professor B. Çobanzadə hələ 1924-cü ildə təsdiq edirdi. Məlumdur ki, ' Чобатале Б. П. Деятельность научного сошла. ПЧК НТ/\ после III пленума и проблемы яамка. В сб. «Культура и письменность Востока». 1930. книга VI стр. 136 . inqilabdan əvvəl bəzi alimlər – ziyalılar türk dillorıni qarĢı- qarĢıya qoyur, ya da türk dedikdə bircə osmanlı Türkiyəsini nəzərdə tuturdular. Əlbotto, bu elmi hazırlığın azlığı vo məsələyə birtərəfli yanaĢmaqdan irəli gəlirdi. Bəzi Azərbaycan ziyalıları (məs. Ə. Cavad) türk dillərinin bir ana kökdən yaranması ilə türk xalqlarının hamısının Anadolu türklərindən törəməsi məsələsini qarıĢdırırdılar. Bu məsələ indi də çox böyük əhəmiyyət kəsb edir. Əlbəttə, türk xalqlarının ümumiliyi, onların vahid bir ailə təĢkil etməsi, ümumi türki dildən ayrılmıĢ dillərdə danıĢması heç də bütün türk xalqlarının dillərinin Anadolu türkcəsindən törəməsini iddia etməyə əsas vermir. Bu gün türk birliyi, türk dillərinin yaxınlaĢması vacib olduru Ģəraitdə belə, türk dillərindən hər hansı birinin Anadolu türkcosinin Ģivəsi hesab edilməsi demək deyil. Bu, əksinə çox zərərli təmayüldür. Bu məsələni prof. B. Çobanzadə 1930-cu ildə düzgün izah etsə də, alimin fikri siyasi təzyiq altında itib- batırdı. Alim yazırdı: «Azərbaycan dili də osmanlı-türk dili qədər qədim və müstəqildir. Biz artıq xristian erasının XI əsrində Mahmud KaĢqarinin monumental əsəri «Kitabi-divani- lüğət-it-türk» əsərində Azərbaycan dilinin əsas fonetik və qrammatik xüsusiyyətləri ilə tanıĢ oluruq. Məlum olduğu üzrə, Azərabycan dilinin oğuz-qıpçaq qrupundan, səlcuq dialektindən ayrılması və müstəqilləĢməsi də bu dövrə təsadüf edir» 1 . M. KaĢqarinin öz əlyazması bizə gəlib çatmamıĢdır. XIII əsrdə Azərbaycan alimi Məhəmməd Əssani əsərin üzünü köçülmüĢdür. Əssani nüsxəsini 1919-cu ildə məĢhur türk alimi kilisli müəllim Rifət çap etdirmiĢdir. Bu əsəri Türkiyədə vo Özbəkistanda müvafiq dillərə tərcümə edib nəĢr etmiĢlər. M. KaĢqaridən Ġbn Mühənnaya qədər türk dilləri haqqında nə qədər deyilib, yazılmıĢsa da onlar zamanımıza qədər gəlib çatmamıĢdır. Əlseyyid Cəmaləddin ibn Mühənna özünün məĢhur «Kitab-haliyyətül insan və haliyyətül lisan» əsərində tiirk, fars vo monqol dilləri haqqında geniĢ məlumat verir. Bu əsər rus ĢərqĢünaslarının diqqətini cəlb etmiĢdir. 1900-cü ildə Melioranski «Араб филолог о турецком языке» adlı kitabında bu əsərdən bəhs etmiĢdir. Melioranski bu əsərin cəmi beĢ nüsxəsi olduğunu göstərir. Halbuki, Londonda 1240-cı ildə Xəlil ibn Məhəmməd əl Qidnusinin əldə elədiyi bir nüsxəni «Türkcə ərəbcə lüğətçə» adı ilə Hutsima 1894-cü ildə nəĢr etdirmiĢdir. Özbək alim və Ģairi ƏliĢir Nəvai də türk dilləri haqqında bəhs etmiĢdir. Dilçilik tarixindən bəhs edən rus alimlərinin heç biri – nə F. M. Berezin, nə T. Amirova, nə baĢqaları türkologiyadan bir dilçilik sahəsi kimi bəhs etməmiĢdir. «Dilçilik təlimləri tarixi» əsərində F.M.Berezin cəmi bircə dəfə M.KaĢqarinin adını ərəb dilçisi kimi çəkir (səh. 15). Avropada və Rusiyada türk xalqlarının mədəniyyətinə, dilinə maraq XVIII əsrdən baĢlayaraq güclənir 1 . Bu iĢ türk dillərinin faktik materiallarının toplanması ilə baĢlanır. Belu alimlərdən Q. Miller, T. 1 Баскаков H.A. Введение в изучение тюркских языков. М. 1969. 124 Stralinberq, V. TatiĢev və s. göstərmək olar. XVIII əsrdən – XIX əsrədək türkdilli xalqların leksik materialları toplanıb lüğətlər halında nəĢr edilirdi, Bu iĢdə əslən alman olub, sonra rus təbəəliyini qəbul etmiĢ V. V. Radlovun (1837 – 1918) xidmətlərini xüsusi qeyd etmək lazımdır. O, yarım əsrdən artıq bir dövrdə türk dillərinin leksik materiallarını toplayıb sistemləĢdirməkdən əlavə, türk xalqlarının ədəbiyyatı və mədəniyyəti ilə do yaxından maraqlanmıĢdır. Prof. В. V Çobanzadə türkologiyada ilk dəfə olaraq V. V. Radlovun iĢinə yüksək qiymət vermiĢdir. O, Avropa türkoloqlarının əsərlərini yüksək qiymətləndirərok V. Radlovu onlardan fərqləndirir. O, yazırdı: «Bütün bu alimlər (türkoloqlar – A. B.) arasında türkiyyət – türkoloji elminin əsasını qoyanların birincilərindən olan Radlovun adı böyük bir yer tutur. Bu zat 1837-ci ildə Berlində anadan olmuĢ, sonra Barnaulda uzun müddət yaĢamıĢ, sonra Qazan müsəlman məktəbləri müfəttiĢi, 1884-çü ildə Peterburqda Asiya muzeyi müdiri, Rusiya Elmlər Akademiyası üzvü və s. olmuĢdur. Özünün bir çox əsəri içində «Bütün türk ləhcələri, lüğəti təcrübəsi», «ġimal türkcəsinin səvtiyyatı», «Türklərin xalq ədəbiyyatından nümunələr», «Əski türk ləhcəsi haqqında», «Kodeks Kumanikusun türkcəyə aid məvadi» və s. baĢlıcalardır... Bu böyük və çalıĢqan almanın topladığı geniĢ material yalnız birinci elm süzgəçindon keçirilmiĢ olub qalıbi- istifadə bir hala gəlmək üçün daha çox iĢləmək və ələnmək istər». V. V. Radlovun «Опыт словаря тюркских наречий» adlı çoxcildlik lüğəti bir çox qədim və müasir türk dillərinin leksik və frazeoloji materialı əsasında yazılmıĢ və 1888 – 1911- ci illər arasında nəĢr edilmiĢdir. Biitün lüğət səkkiz kitabdan ibarətdir. Dörd cildin hər birində iki kitab əhatə olunur. Bu lüğət M.KaĢqari lüğətindən sonra ikinci, XIX əsrdə isə yeganə müqayisəli lüğətdir. Əsərin «NəĢriyyatdan» hissəsində oxuyuruq: «Öz zamanı üçün leksik materialın geniĢliyinə və onun ciddi elmiliyinə vo sistemliyinə görə Radlov türk leksiko- qrafiyasının ən yüksək nailiyyəti idi» 1 2 . Əsərdə müəllifin müqəddiməsindən aydın olur ki, o, lüğətdə osmanlı, kalmık, qırğız, qara-qırğız (qazax), tatar, Azərbaycan və s. türk dillərini müqayisə etmiĢdir. Sözlük türkcədir. Ġzah isə rus və almanca verilmiĢdir. Bu lüğət indi də öz əhəmiyyətini itirməmiĢdir. Leksikoqrafıya sahəsində çalıĢan L.Budaqovun «Сравнительный словарь турецко-татарских наречий» adlı lüğəti do XIX əsr rus türkologiyasının inkiĢafında mühüm rol oynamıĢdır. XIX əsrdə Rusiyada türkologiya geniĢ inkiĢaf edirdi. Türk dillərinə marağın artması həmin dillərin qrammatikalarının yaradılmasını da Ģərtləndirirdi. M. Kazımbəy, O. Botlinq, B. Doru, O. Senkovski, A. Muxalinski və s. kimi alimlər türk dillərinin leksikası və qrammatikası üzərində tədqiqat aparırdılar. Türkologiyanın inkiĢafına kömək edən faktorlardan biri də bütün ġərq dillərinə, o cümlədən türk 1 В. V. Ço b a n z ad ə. Turk tatar lisaniyyolina mədxəl В 1424. Səh. ĠKĠ 2 P а л л о в В. В. Опыт словаря тюркских наречий С. I la ерб> pr. IR4K dillərinə Rusiya dövlətinin maraq göstərməsi idi. Rusiyanın ġərqdəki siyasəti tələb edirdi ki, bu xalqlarla əlaqə yaratmaq üçün göndərilən missionerlər yerli dilləri bilsinlər. Rusiyada bu dillərin praktik Ģəkildə öyranilməsi iĢinə də məhz bir mövqedən qiymət verilə bilər. Rus missionerlərinin «Туземный язык» adlandır- dıqları türk dillərinin öyrənilməsi onun tədqiqi ilə əlaqəli Ģəkildə gedirdi. Türk xalqlarının yaĢadıqları quberniya mərkəzlərində – Bakıda. Tiflisdə, DaĢkənddə və s. Ģəhərlərdə türk dilləri öyrənilir və səthi də olsa tədqiq edilirdi. Rusiyanın böyük Ģəhərlərində – ümumiyyətlə, Rusiyada türk dillərinin tədqiqi tarixi haqqında geniĢ tədqiqat aparmıĢ A. N. Kononov göstərir ki, türk dilləri dörd böyük elmi mərkəzdə tədqiq olunmuĢdu: «Qazan universiteti (X. Fren, Ġ. Xəlfin, M. Kazımbəy. N. Berezin, M. Mahmudov, N. Katanov, S. Malov və s.); Moskva universiteti (A. Boldırov, F. Fortunatov, F. KorĢ, V. Miller və s.); Peterburq (Petroqrad) universiteti (Mirzə Cəfər TopçubaĢov, sonralar M Kazımbəy. L. Budaqov, O. Sepkovski, M. Osmanov, P. Mclioraııski, A. Samoyloviç və s.); Lazarcv adına ġərq Dilləri Ġnstitutu (L. Lazarev, S. Sokov, V.Miller, F. KorĢ, A. Krımski, V. Qordlevski, M. Qaffarov və s.) 1 . Rus alimləri qədim türk yazılı abidələrinin oxunması, tədqiqi, tərcüməsi və nəĢri iĢində də çox əmək sərf etmiĢ, türk xalqlarının alimləri ilə yanaĢı iĢləyərək bu dil ailəsinin tədqiqi və tədrisi ilə məĢğul olmuĢlar. A. Samoyloviç, N. AĢmarin, N. Baskakov, A. Kononov, A. 1 Кононов А. Н. История изучения тюркских языков в России. Л. 1972. с. 115. Borovkov, A. Qordlevski, Ġ. MeĢĢaninov, N. Dırenkova, A. Koklyanova və onlarla baĢqası həm türkdilli kadrların hazırlanmasında, həm də türk dillərinin tədqiqi iĢində ciddi çalıĢmıĢlar. Türkologiyanın inkiĢafında əsas rolu türk xalqlarının öz alimləri oynamıĢlar. Azərbaycan – B. Çobaıızadə, onun tələbələri M. ġirəliyev, Ə. Dəmirçizadə, M. Hüseynzadə, digər respublikalarda – P.Əzimov, F. Abdullayev, C. Kenisbayev, ġ. Sarıbaycv, A. Annaurov, Ə. TeniĢev, C.Amansarıyev, Ə. Nəcib və onlarla baĢqaları türk dilləri üzərində səmərəli tədqiqat aparmıĢlar. Rusiyada türkologiya bir xətt boyunca inkiĢaf etməmiĢdir. PərəstiĢ dövründə türkizmə qarĢı sanki müharibə elan edilmiĢdi. Belə ki, uzun müddət Ural-Altay nəzəriyyəsi qadağan edilmiĢ, türk dillərinin qohumluğundan danıĢanlara pantürkist damğası vurulmuĢdu. Siyasət elmə üstün gəldiyi bir halda bu elmin əsl mənada inkiĢaf etməsi çox çətin idi. Hətta türk dillərinin eyni mənĢədən olmasını iddia edənlər xalqın (hansı xalqın?) düĢməm ; hesab edilərək məhv edimiĢlər. Bu, türk respublikalarında, xüsusən, Azərbaycanda öz faciəli nəticələrini vermiĢdi, B. Çobanzadə, V. Xuluflu, Q.Bağırov və baĢqa dilçi alimləri misal göstərmək olar. TÜRK DĠLLƏRĠNĠN XARĠCĠ ÖLKƏLƏRDƏ TƏDQĠQĠ Türk dillərinə maraq ilk növbədə türk xalqlarına olan maraqdan doğur. Türk xalqlarının zəngin tarixi, qədim və inkiĢaf etmiĢ ədəbiyyatı, asan öyrənilə bilən dili Avıopa alimlərinin- türkoloqlarının diqqətini cəlb edirdi. XIX əsrdə bıı iĢ sistem Ģəklində həyata keçirilməyə baĢlandı. Almaniyada bütün elm sahələri ilə yanaĢı, türkologiya da yaranıb inkiĢaf edirdi. Almaniyada türkologiyanın inkiĢafı təsadüfi deyildi. Çünki bu əsrdə dilçiliyin və fəlsəfənin inkiĢafı butün dünyada birinci yerdə idi. [ V. Banq, K. Brokelman, K. Foy. Q. BerqĢtresser, T. Veyl və baĢqaları türk dillərinə böyük maraq göstərirdilər. Almaniyada türk dillərinin tədqiqi Berlində Humboldı adına Universitetdə, habelə Leypsiq Universitetində aparılır. K.Həzayi, P. Tisma, Ġ. Vamke, Meyer, X. ġteyn və baĢqalarının türkologiya sahəsindəki təqdirəlayiq xidmətləri vardır. PolĢada da türkologiyaya maraq çoxdan baĢlamıĢdır. PolĢada türkologiyadan bəhs edərkən ilk növbədə məĢhur alim A. Zayon- çkovski haqqında danıĢmaq lazımdır. Bu alim uzun illər türk dillərinin yazılı abidələri üzərində tədqiqat aparmıĢ və hətta dilçiliyə «türki dil» terminini gətirmiĢdir. Prof. F. R. Zeynalov alimin xidmətlərindən danıĢaraq yazır: «O, qədim türk dilləri, abidələri ilə yanaĢı, müasir dillərlə də məĢğul olur, leksiko- qrafıya sahəsində də fəaliyyət göstərirdi. Onun on sanballı əsəri qədim Xəzər dilinə həsr olunmuĢdur (1949). Sonralar o, Cəmaləddin-ət Türkinin tərtib etdiyi «Kitabu bulqan almuĢtaq fil-luğət-it-türk Vəl-qifçak» adlı ərəb-qıpçaq lüğətini tərcümə və Ģərh edərək nəĢr etmiĢdir (1954 – 1958). A.Zayonçkovskinin son illərdə hazırladığı ən görkəmli əsəri Qütbün «Xosrov vo ġirin» poemasıdır (1958 – 1961)». A. Zayonçkəvskidən baĢqa, L. Levitski, A. Dubinski və baĢqaları da türk dillərinə daxil olan türk, tatar, karaim, yakut, çuvaĢ və s. dillər üzərində tədqiqat aparmıĢlar. Demək lazımdır ki, 1970-ci ildə A. Zayonçkovski vəfat etdikdən sonra onun yaratmıĢ olduğu türkologiya məktəbi zəifləmiĢ. ġərqĢünaslıq Ġnstitutu bağlanmıĢdır. Macarıstanda türkologiyanın inkiĢafı qeyri-Avropa ölgə- lorino nisbətən daha baĢqa Ģərtlərlə bağlıdır. Əgər almanlar, çexlər, rumınlar və b. xalqlar türk dilləri ilə XIX əsrdən maraqlanırdısa, macarların türkdilli hunlarla əlaqəsi 1500 ildən artıq bir dövrü əhatə edir. Türkdilli xalqlar Macarıstan ərazisinə köçdükdən sonra macar-türk dilləri əlaqəsi daha da gücləndi. Tarixdən məlumdur ki, XV əsrdə Macarıstan Osmanlı imperiyası tərəfindən iĢğal edilmiĢ, burada türk nüfuzu geniĢlənmiĢdir. Əvvəllər Macarıstanda türk dillərinin leksik materialı toplanıb lüğətlər tərtib edilirdisə, XIX əsrdə Avropada yaranan dilçilik məktəblərinin təsiri ilə burada da əsl türkoloji tədqiqlər baĢlanır. A.Vamberi, Ġ. KunoĢ kimi alimlər türk, tatar, çuvaĢ, baĢqırd vo s. dilləri tədqiq edirlər. XX əsrin əvvəllərində Z.Tombots türk dilləri üzərində aparılan araĢdırmalara rəhbərlik edirdisə, əsrimizin ortalarında bu iĢə D. Y. Nemet baĢçılıq etdi. O, PeĢte universitetində qədim və müasir türk dillərinin fonetikası, leksika vo qrammatikası üzərində geniĢ tədqiqat aparır və türk dillərini müqayisəli Ģəkildə tədris edirdi. D. Nemet Azərbaycan dilçiliyinin görkəmli nümayəndələrindən biri B. V. Çobanzadənin də elmi rəhbəri olmuĢdur. Müasir dövrdə iki elmi mərkəzdə – Macarıstan EA-da və BudapeĢt Universitetində türk dilləri tədqiq edilir. Görkəmli macar türkoloqları içərisində D. Nemetin, C. Kakukun, T. Halasi-Kunun, A. Rona-TaĢın vo b. adlarını çəkmək olar. XIX – XX əsrlərdə Rumıniyada, Bolqarıstanda, Yuqoslaviyada, Çexo-Slovakiyada və s. Avropa ölkələrində türk dilləri tədqiq edilməyə baĢlamıĢ, indi də davam etməkdədir. Yüklə 3,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|