Dərslik Mirzəli Rasim Abdurazaqov Rövşən Əliyev

 
 
2 
77 
 
•   II  fəsil  •  
Maqnit sahəsi
•
 M
AQNİT SAHƏSİNİN CƏRƏYANLI ÇƏRÇİVƏYƏ TƏSİRİ  
 
 
 
 
2.10 
 Maqnit sahəsində yerləşən cərəyanlı düz naqilə təsir edən
Amper qüvvəsinin istiqaməti necə müəyyən edilir? 
 Hansı halda maqnit sahəsində yerləşən cərəyanlı düz naqil
bu sahənin təsirinə məruz qalmır? 
 Maqnit sahəsinə keçirici çərçivə yerləşdirilərsə, ona Amper
qüvvəsi  təsir  edərmi?  Bu  qüvvə  çərçivəyə  hansı  hərəkəti
verər? Nə üçün? 
Maqnit sahəsində 
cərəyanlı düz naqilə 
Amper qüvvəsinin 
təsirini öyrəndiniz. 
Maqnit sahəsinin cərəyanlı çərçivəyə təsiri. 
Təchizat:  sabit  cərəyan  mənbəyi  (düzləndirici),  düz  maqnit  (2  ədəd),  bir  neçə  naqil 
dolağından ibarət keçirici çərçivə, tircik (2 ədəd), açar, birləşdirici nazik naqillər, dielektrik 
ştativ. 
İşin gedişi:  
1. Çərçivədəki naqilin uclarını birləşdirici naqillərlə cərəyan mənbəyinə qoşun və onu sabit 
maqnitlərin qütbləri arasında şaquli yerləşdirin (
a
).   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
2. Açarı qapayın, cərəyanlı çərçivənin maqnit sahəsində necə hərəkət etdiyini izləyin (
b
).  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
3. Çərçivədəki cərəyanın istiqamətini dəyişib təcrübəni təkrarlayın. 
 
Nəticəni müzakirə edin: 
● Maqnit sahəsində yerləşən çərçivədə cərəyan olmadıqda nə müşahidə etdiniz? 
● Maqnit sahəsində yerləşən çərçivədən cərəyan keçdikdə nə müşahidə etdiniz? Nə üçün? 
● Çərçivədəki cərəyanın istiqamətini dəyişdikdə nə baş verdi? Nə üçün? 
 
Araşdırma_1_(a)_(b)_LAYİHƏ____78'>Araşdırma
1
(a) 
(b) 
LAYİHƏ

---

 
 
78 
 
 
Şaquli ox ətrafında fırlana bilən bir neçə dolaqdan ibarət düzbucaqlı çərçivə maqnit 
sahəsində yerləşdirilmişdir. Bu zaman onda cərəyan yoxdursa, o, ixtiyari vəziyyətdə 
sükunətdə  qalır.  Əgər  keçirici  çərçivənin  müstəvisi  maqnit  sahəsinin  induksiya 
xətlərinə paralel yerləşərsə, ondan cərəyan keçdikdə çərçivə dönməyə başlayacaq. 
Bu  ona  görə  baş  verir  ki,  çərçivənin  yan  AB  və  CD  tərəflərinə  maqnit  induksiya 
xətlərinə perpendikulyar istiqamətdə Amper qüvvələri təsir edir. Bu qüvvələrin təsir 
istiqaməti cərəyanın istiqamətindən asılıdır. Həmin cüt qüvvə çərçivəyə şaquli ox 
ətrafında fırlanma hərəkəti verir (
c
).  
Çərçivədəki cərəyanın istiqamətini dəyişdikdə Amper qüvvələri onu əks istiqa-
mətdə döndərəcəkdir. 
 
Çərçivə müstəvisi maqnit induksiya xətlərinə perpendikulyar olduqda isə onun 
yan tərəflərinə təsir edən Amper qüvvələri düz xətt boyunca əks istiqamətlərə yönəl-
diyindən çərçivə dayanır (
d
).  
 
 
 
Çərçivəni eyni istiqamətdə fırlanma hərəkəti etdirmək üçün dövrədəki cərəyanın 
istiqaməti periodik olaraq dəyişdirilməlidir. Bu məqsədlə çərçivəyə bərkidilən kol-
lektor adlanan  metal yarımhalqalardan istifadə olunur (
e
).  
 
 
 
Yarımhalqaların səthi ilə fırça adlanan kontakt lövhələr sürüşür. Fırçalar cərəyan 
mənbəyinin müxtəlif qütbünə birləşdirilir və çərçivədən cərəyanın keçməsini təmin 
edir.  Çərçivə  180
  döndükdə  yarımhalqalar  yerini  dəyişir.  Nəticədə,  çərçivədəki 
(c) 
(d) 
(e) 
LAYİHƏ

---

 
 
2 
79 
 
•   II  fəsil  •  
Maqnit sahəsi
•
cərəyanın istiqaməti dəyişir və o, cərəyan kəsilənə qədər eyni istiqamətdə fırlanma 
hərəkətini davam etdirir. 
 
 
 
 
 
 
 
1. Maqnit sahəsində yerləşdirilən cərəyanlı çərçivəyə sahənin göstərdiyi fırlanma təsirinin 
səbəbi nədir? 
2. Cərəyanlı çərçivənin maqnit sahəsində fırlanması zamanı hansı enerji çevrilməsi baş 
verir?  
3. Maqnit sahəsində fırlanan cərəyanlı çərçivədə cərəyanın istiqaməti necə dəyişdirilir? 
 
 
 
Yaradıcı tәtbiqetmә 
 
Məsələ. 
Verilən şəkli iş vərəqinə köçürün və... 
a) çərçivədəki cərəyanın istiqamətini təyin edin; 
b) çərçivənin fırlanma istiqamətini dəyişmək üçün nə etmək lazım gəldiyini göstərin; 
c) çərçivənin fasiləsiz fırlanması üçün nə etmək lazım olduğunu söyləyin. 
 
Araşdırma
2
• 
Cümlələri iş vərəqinə köçürün və onları tamamlayın.  
1. Cərəyanlı çərçivə müstəvisi maqnit induksiya xətlərinə paralel 
olarsa ... 
2. Cərəyanlı çərçivə müstəvisi maqnit induksiya xətlərinə perpen-
dikulyar olarsa ... 
3. Cərəyanlı çərçivənin maqnit sahəsində fasiləsiz fırlanmasını tə-
min etmək üçün ... 
Nә öyrәndiniz 
Öyrәndiklәrinizi yoxlayın
 
LAYİHƏ

---

 
 
80 
 
 A
MPER QÜVVƏSİNİN TƏTBİQLƏRİ:  
ELEKTRİK MÜHƏRRİKİ VƏ ELEKTRİK ÖLÇÜ CİHAZLARI 
 
 
 
Elektrik mühәrriki. Məişət, texnika və istehsalatda geniş tətbiq olunan bir çox 
elektrik cihaz və avadanlıqların əsas hissəsini elektrik mühərriki təşkil edir. 
 Elektrik mühәrriki – elektrik enerjisini mexaniki enerjiyә çevirәn qurğudur. 
Onun iş prinsipi maqnit sahəsində cərəyanlı çərçivənin Amper qüvvəsinin təsiri 
ilə fırlanma hadisəsinə əsaslanır. Elektrik mühərrikləri müxtəlif quruluşda olur, lakin 
onlardan ən geniş yayılanı kollektorlu mühərrikdir. Bu mühərrik üç əsas hissədən 
ibarətdir: stator, rotor və kollektor. 
Stator (latın sözü “sto” – dayanıram) – elektrik mühərrikinin tərpənməz hissəsi-
dir və gövdəyə bərkidilmiş sabit maqnitdən, yaxud dəmir içlikli sarğacdan (elektro-
maqnitdən) ibarətdir. Stator, bəzən induktor da adlanır. 
Statorda güclü maqnit sahəsi yaradılır (
a
). 
 Rotor (latın sözü “roto” – fırladıram) – mühərrikin fır-
lanan  hissəsi  olub  statorun  içərisində  yerləşdirilir.  Rotor 
silindrik içlikli  çərçivə formasında  olan  elektromaqnitdən 
ibarətdir. O, bəzən lövbər də adlanır. Rotora elektrik cərə
-
yanı vermək və onun fasiləsiz fırlanmasını təmin etmək 
məqsədilə kollektor və fırçalardan istifadə edilir. 
Kollektorlar vә fırçalar rotorun fasilәsiz fırlanma-
sını necә tәmin edir? 
Beləliklə, rotordan cərəyan keçdikdə o, Amper qüv-
vəsinin təsiri altında stator daxilində fırlanaraq mexaniki 
iş görür (
b
). Rotorun fırlanma sürəti ondan keçən cərəyan 
şiddətindən, rotor və statordakı dolaqların sayından asılı-
dır.  Elektrik  mühərriki  sxemlərdə  içərisində  M  hərfi 
yazılmış dairə formasında göstərilir (
c
). 
Elektrk  mühərrikləri  istilik  mühərrikləri  ilə  müqa-
yisədə ekoloji cəhətdən daha səmərəlidir. Onlar ətraf mü-
hiti çirkləndirmir, demək olar ki, səssiz  işləyir, qənaət-
lidir. Elektrik mühərriklərinin FİƏ 90%-dən yüksəkdir.  
2.11 
 Bu elektrik vasitələ-
rində hansı enerji 
çevrilməsi baş verir? 
 Belə enerji çevrilməsi 
hansı fiziki hadisəyə 
əsaslanır?
 
Gündəlik həyatımızı elektrik cihaz və qurğularsız təsəvvür 
etmək çətindir. Məsələn, sərinkeş, elektrik nasosu, tozsoran, 
mikser, şirəçıxaran, direl, qaldırıcı kran, elektrik qatarı və s. 
istifadə olunan elektrik vasitələrindəndir.  
(c) 
(b) 
(a) 
LAYİHƏ

---