Dərslik Mirzəli Rasim Abdurazaqov Rövşən Əliyev
Yüklə 4,3 Kb. Pdf görüntüsü
|
2 101 • II fəsil • Maqnit sahəsi • Qravitasiya sahəsinin intensivliyi ilə sərbəstdüşmə təcilinin fiziki mahiyyətləri arasında nə fərq var? Yerin səthində qravitasiya sahəsinin intensivliyinin və sərbəstdüşmə təcilinin ədədi qiymətləri nəyə bərabərdir? Cismin kütləsi və çəkisi arasında fərq nədir? Sərbəstdüşmə nədir və cisim nə vaxt sərbəstdüşmə halında ola bilər? Elektrik sahәsinin mənbəyi elektrik yüküdür. Elektrik sahəsinin qüvvə xarak- teristikası elektrik sahəsinin intensivliyi- dir. Elektrik sahəsinin intensivliyi vekto- rial kəmiyyətdir ( ). O, sahənin ixtiyari nöqtəsində müsbət sınaq yükünə təsir edən qüvvənin istiqamətində olur ( c ). Nöqtəvi yükün verilmiş nöqtədə yarat- dığı elektrik sahəsinin intensivliyinin modulu bu yükün miqdarı ( ) ilə düz, sahə mərkəzindən verilən nöqtə arasındakı məsafənin (r) kvadratı ilə tərs mütənasibdir: | | . Yüklər arasındakı elektrik qarşılıqlı təsiri Kulon qanunu ilə müəyyən olunur: | || | . Yüklər arasındakı elektrik qarşılıqlı təsirləri bu yüklərin işarələrindən asılı olaraq ya cazibə, ya da itələmə xarakterli ola bilir. Elektrik sahəsinə gətirilən sınaq q yükünə elektrik qüvvəsi təsir edir: | | . Elektrik sahəsinin intensivliyi bu sahəyə gətirilən sınaq yükündən necə asılıdır? Elektrostatik induksiya nədir? Elektrik yükünə malik zərrəciklər arasında qravitasiya qarşılıqlı təsir mövcud- durmu? Cavabınızı əsaslandırın. Elektrik sahəsi ilə qravitasiya sahələri arasında ümumi və fərqli cəhətlər nədir? Maqnit sahәsini hərəkətdə olan elektrik yükləri yaradır. Maqnit sahəsinin qüvvə xarakteristikası maqnit sahəsinin induksiyasıdır. Maqnit induksiyası vektorial kəmiyyətdir ( ). Maqnit sahəsi burul- ğanlı sahə olduğundan maqnit sahəsinin induksiya xətləri qapalıdır: qüvvə xətləri sahənin şimal qütbündən çıxır, cənub qütbünə daxil olur. Bu səbəbdən deyilir ki, maqnit sahəsi burulğanlıdır ( d ). İn- duksiya xətlərinin istiqaməti sağ yivli burğu və ya sağ əl qaydası ilə təyin edilə bilir. Maqnit sahəsi induksiyasının modulu maqnit sahəsinin cərəyanlı naqilə göstərdiyi maksimal təsir qüvvəsi ( ) modulunun naqildəki cərəyan şiddəti ilə onun bu sahədəki uzunluğu (ℓ) hasilinə nisbətinə bərabərdir: · ℓ . (b) (c) S N (d) LAYİHƏ 102 Cərəyanlı paralel naqillər arasında qarşılıqlı təsir maqnit qarşılıqlı təsir qüvvəsi ilə müəyyən olunur: ~ · · . Maqnit qarşılıqlı təsiri həm cazibə, həm də itələmə xarakterlidir. Cərəyanlı naqil bircins maqnit sahəsində yerləşərsə, ona təsir edən Amper qüv- vəsinin modulu cərəyan şiddəti, maqnit induksiyasının modulu, naqilin uzunluğu və cərəyanın istiqaməti ilə maqnit induksiya vektoru arasındakı bucağın sinusu hasilinə bərabərdir: . Maqnit sahəsinin mənşəyi nədir: maqnit yükü varmı? Elektromaqnit nədir? Elektromaqnit induksiya hadisəsi nədir? İnduksiya cərəyanı adi elektrik cərə- yanından nə ilə fərqlənir? Maqnit sahəsi ilə bu sahəyə daxil olan elektrik yükü arasında hansı münasibət vardır? Lorens qüvvəsi nədir? 1. Biz Yerin qravitasiya sahәsinin hansı tәsiri altındayıq? • Lehinə – Yerin qravitasiya sahəsi Ay peykini özündən uzaqlaşmağa qoymur. Ay üzərinə düşən Günəş şüalarını əks edərək Yer səthinin qaranlıq hissəsini işıqlandırır. – Ay ilə Yer arasında yaranan qravitasiya qarşılıqlı təsiri bir çox ölkələrin (Kanada, İngiltərə, Fransa, ABŞ, Rusiya və s.) dəniz və okean sahil- lərində qabarmalar yaradır. Həmin ərazilərdə qabarma elektrik stansi- yaları fəaliyyət göstərir. Onlar ekoloji təmiz enerji almağa imkan verir. – Sıxlığı böyük olan süxurların yerləşdiyi rayonlarda sərbəstdüşmə təcili- nin qiyməti böyük olur. Bu da geoloqlara faydalı qazıntı yataqlarını aş- karlamağa imkan verir. Deməli, biz Yerin qravitasiya sahəsinin faydalı təsiri altındayıq. D e b a t • Mətni oxuduqdan sonra iki qrupa ayrılın. Mövzular ətrafında müzakirə aparın, dərslikdə verilmiş dəlillərə əlavələr edin. LAYİHƏ 2 103 • II fəsil • Maqnit sahəsi • • Əleyhinə – Ay və Yer bir-birini cəzb edir. Bu cazibə qüvvəsi Dünya okeanında qa- barma və çəkilməyə səbəb olur. Qabarma zamanı okeanda suyun səviy- yəsi qalxır və su sahilyanı əraziləri basır. İnsanlar tələfat verir və böyük maddi ziyana düşür. – Yer kürəsi Günəş ətrafında asqısız və dayaqsız dövr edir. Deməli, o Kai- natda həmişə sərbəstdüşmə halındadır. Biz də Yer səthində yaşadığımıza görə Yerlə birlikdə sərbəstdüşmə halındayıq. Daim sərbəstdüşmə halın- da olmaq insanın daxili orqanlarına, qan dövranına mənfi təsir göstərir, ürək və qan təzyiqini artırır. – Biz Yerin qravitasiya sahəsinin zərərli təsiri altındayıq. 2. Biz Yerin elektrik sahәsinin hansı tәsiri altındayıq? • Lehinə – Elektrik sahəsinin qüvvə xətləri müsbət yükdə başlayır, mənfi yükdə qurtarır. Yer kürəsi mənfi yüklüdür. Atmosferin yuxarı təbəqələri isə müsbət elektrik yükünə malikdir. Bu səbəbdən Yerin elektrik sahəsinin qüvvə xətləri şaquli aşağı istiqamətdə yönəlir. – Buludlarla Yer səthindəki obyektlər (binalar, ağac və su hövzələri və s.) arasında yaranan elektrik sahəsi şimşək çaxmasına səbəb olur. Şimşəyi idarə etmək olsaydı onun enerjisindən faydalanmaq olardı. Sinifdə elektrofor maşını ilə süni şimşək almaq olur. – Elektrik sahəsi bizim həyatımızdır. Məsələn, insanın bütün duyğu üzvləri, demək olar ki, yalnız elektrik sahəsini hiss edir: göz fəzada elektrik və maqnit sahələrinin periodik dəyişməsi olan işığı görür, lamisə duyğusu cisimlərin əlimizə sürtünməsi və deformasiyası prosesidir – bu da elektrik sahəsi vasitəsilə baş verir; eşitmə havanın təzyiqinin dəyişməsinin qulaq pərdəsinə təsiridir. Təzyiqin dəyişməsi hava molekullarının qulaq pərdə- sini döyəcləməsinə səbəb olur. Molekulların qarşılıqlı təsirləri isə elektrik təbiətlidir; qoxu və iybilmə kimyəvi prosesdir. İxtiyari kimyəvi proses molekulların çevrilməsi və qarşılıqlı təsirindən ibarətdir. Hər iki prosesdə elektrik qüvvələri iştirak edir. • Əleyhinə – Yerin elektrik sahəsi canlı orqanizmlərə, o cümlədən, insanlara mənfi təsi göstərə bilir. Əgər insan rezin altlıqlı ayaqqabı geyinibsə, onun bədəni Yerin elektrik sahəsinin təsiri ilə yüklənir və o elektrik yükü toplayıb ötürən canlı kondensatora çevrilir. İnsanın elektriklənib-boşal- masının fasiləsiz baş verməsi bəzi daxili orqanların, məsələn, ürək, qan- damar sistemi və s. normal funksiyasına mənfi təsir göstərir. – Şimşək çaxması hər birimizdə həyəcan hisləri doğurur. O, təhlükəli hadisədir. Şimşək çaxması evləri yandırır, elektrik dirəklərini, zavod borularını dağıdır. – Biz Yerin elektrik sahəsinin zərərli təsirinə məruz qalırıq. LAYİHƏ Yüklə 4,3 Kb. Dostları ilə paylaş:
|