sədlə ayrılan vəsaitlərdən səmərəli istifadə etmirlər. Təsadüfi deyil
ki, yalnız büdcədən maliyyələşdirilməli olan kommunal- məişət
tullantı sularım təmizləyici qurğuların tikintisi 1994-cü ildə
dayandırılmışdır. Gəncədə (gücü 150 min.kub m/gün), Əli-
Bayramlıda (45-50 min kub.m), Sumqayıtda (290 min kub.m),
Mingəçevirdə (140 min kub.m), Masallıda (10 min.kub.m),
Ağdamda (10 min.kub.m) və s. 80-cı illərdən tikilən təmizləyici
qurğuların da tikintisi dayandırılmışdır. Bakıda 1972-ci ildən
tikilən, layihə gücü 940 min kub.m olan təmizləyici qurğunun
yalnız birinci növbəsi 600 min kub.m gücündə 1990-cı ildə təhvil
verilmişdir. Lakin o da tam gücü ilə işləmir. Əksər şəhərlərdə, o
cümlədən Bakıda kanalizasiya xətlərinin tam olmaması üzündən
fəaliyyət göstərən
20
-dən çox təmizlə-yici qurğu səmərəsiz
işləyirlər. Həm də onlar artıq amortizasiya müddətlərini çoxdan
keçmişlər.
MDB
ölkələrinin
öncül
dövləti
olan
Rusiya
Federasiyasında 1994-1995-ci illərdə ekoloji məqsədlər üçün
ümumi daxili məhsulun 0,15 %-i qədər, 1996-1997-ci illərdə- 0,1%,
1998-ci ildə isə yalnız 0,07 % vəsait ayrılmışdı. Halbuki,^
resurslar
və çirklənməyə görə ödəmələrin miqdarı büdcə gəlirinin 5 %-dən
çoxunu təşkil edir. Yaxud başqa bir misal. Rusiyada neft çıxarılması
huququna görə verginin 40 %-i
federal büdcəyə, 30 %-i
regional və
30 %-i yerli büdcəyə daxil olur. Lakin həmin vəsaitlərdən istifadə
barədə qanunvericilikdə heç nə deyilmir. Mineral-xammal
bazasının bərpası üçün müəssisələrdən realizə edilən xammalın
2-10 %-ə qədər ödəmə tutulur. Həmin pul əslində yeni faydalı
qazıntı yataqlarının axtarış və kəşfiyyatına, habelə torpaqların
rekultivasiyasına xərclənməlidir. Lakin həmin məbləğ başqa
məqsədlərə sərf edilir. Azərbaycanda da bu sahədə problemlər
vardır. Nə büdcəyə daxilolmalar var, nə də büdcədən ekoloji
məqsədlər üçün istifadə edilir. Əksinə, mərkəzi maliyyə orqanları
təbiətdən səmərəli istifadə sahəsində toplanmış və büdcədən kənar
ekoloji fonda cəmlənmiş, dövlət büdcəsinə heç bir aidiyyəti
olmayan vəsait 1995-ci ildən dövlət büdcəsinə qatılır.
27
ləşdirilməsi Azərbaycanda 1980-cı illərdə əsasən dövlət
büdcəsindən, ittifaq və respublika tabeliyində olan nazirliklərin
vəsaitləri hesabına yerinə yetirilirdi. 90-cı illərdə ekoloji fondların
yaranması ilə proqramlar həmin fondlar hesabına həyata keçirilməli
idi. Lakin SSRİ-nin dağılması bu məsələni xeyli arxaya atdı.
1995-ci ildən Dünya Bankının köməkliyi ilə işlənilən və 1997-ci
ildə hazır olan «Milli fəaliyyət planı» isə həm bankın, həm də donor
ölkələrin və beynəlxalq fondlann vəsaiti ilə, üstün tədbirlər halında,
tender vasitəsilə maliyyələşdirildi. 1992-ci ildə Rusiyada 150-dən
çox ekoloji təmayüllü proqram hazırlanırdı. Onlar əsasən federal
ekoloji fond vəsaiti hesabına yerinə yetirilməli idi. Lakin federasiya
subyektləri 10 %-lik paylarını keçirmədiklərindən həmin
proqramlar maliyyələşdirilmir. Hətta müəyyən edilmişdir ki,
ekoloji fondlann vəsaitinin xərclənməsində xeyli pozuntular vardır.
Vəsaitlər başqa məqsədlərə xərclənir. Azərbaycanda da ekoloji
qeyri-büdcə fondunun hesabına bəzi mühafizə tədbiri yerinə
yetirilmişdir. Düzdür həmin fonddan Bakı şəhər
icra hakimiyyətinə
90-cı illərdə yaşıllıqların bərpası üçün müvafiq miqdarda pul
keçirilmişdir. Lakin həmin pullann xərclənməsi barədə Dövlət
Ekologiya Komitəsinə heç bir hesabat təqdim edilməmişdir. Bakı
şəhər kommunal təsərrüfat idarəsinə isə həmin fonda daxil olacaq
vəsaitdən maliyyə köməyi göstərilmişdir. Lakin həmin fonddan
ümumi maliyyə qaydalarına müvafiq təbiəti mühafizə tədbiri yerinə
yetirilməmişdir. Bunun əsas səbəblərindən biri də odur ki, həmin
fondun qanunla nəzərdə tutulmuş idarə heyəti olmamış, hər hansı
bir tədbirlər planı hazırlanmamışdır.
Yuxarıdakılardan əlavə, texnika, texnologiyanın qey-
ri-təkmilliyi, qəzaların ehtimalı çox olduğundan, habelə təbii iqlim
şəraitinin xüsusiyyətlərindən asılı olaraq, yeni xüsusi bir
fondun-ekoloji təhlükəsizlik fondunun, yaxud sığorta fondunun
təşkil edilməsi zərurəti meydana çıxır. Bununla əlaqədar olaraq
Azərbaycanda yerli fondlardan istifadə etməklə (5 %- dən az
olmamaq şərtilə) xüsusi fond yaradıla bilər.
129