V
Fəsil.
XX
ƏSRİN 40-60-cı İLLƏRİNDƏ
BEYNƏLXALQ MÜNASİBƏTLƏRİN NƏZƏRİ
TƏDQİQİ
1.
Beynəlxalq münasibətlərdə nəzəri
və praktikada
siyasi idealizm.
2.
ABŞ-da siyasi realizm.
3.
Qərbi Avropada Siyasi realizm.
4.
Beynəlxalq münasibətlərdə modemist fikirlər.
1.
Beynəlxalq münasibətlərdə nəzəri və
praktikada siyasi idealizm
Qeyd etdiyimiz kimi XIX əsrin axırları XX əsrin
əvvəllərində siyasi elmlər müstəqil bir elm sahəsi kimi tədqiqat
sahəsinə çevrilmişdir.
Obyektiv səbəblər üzündən bu sahənin inkişafı ABŞ-da
daha çox tərəqqi tapmışdır. Dünya siyasəti və beynəlxalq
münasibətlər də daxil olmaqla ABŞ alimlərinin siyasi tədqiqatları
uzun müddət üstünlük təşkil etmişlər. Birinci və ikinci dünya
müharibələri arasındakı müddətlərdə isə Amerika siya-
sətşünashğmda
beynəlxalq
münasibətlər
nəzəriyyəsi
formalaşmağa başlamışdır.
Bu
nəzəriyyələrdən
biri
də
siyasi
idealizm
nəzəriyyəsidir. Bu nəzəriyyədə
ideya, mənəviyyat, şüur birinci,
maddi cəhət isə ikinci, törəmə kimi nəzərdə tutulur.
Bu nəzəriyyənin tərəfdarlan xarici siyasətin (beynəlxalq
münasibətlərin) şərhində əxlaq, etik, hüquq normalarına üstünlük
verirlər.
Şimali Amerikada bu kimi xarici siyasi fikir
nümayəndələrindən (XX əsrin birinci yarısında)
D.Perkins,
F.Tan- nenbaum, T.Kuk, M.Mus, V.Din və şairələrinin
baxışları klassik liberalizm baxışlarına uyğun gəlirdi.
Onlar iddia
52
edirdilər ki, ABŞ-ın xarici siyasətində azadlıq idealı, bütün
dünyada demokratiya əsas xətt olmalıdır. Onlarda belə bir inam
formalaşm_ışdır
ki,
beynəlxalq
münasibətlərin
demokratikləşməsi, dünya siyasətində əxlaq normalarının və
ədalətin əsas götürülməsi silahlı münaqişələrə və müharibələrə
son qoya bilər. Demokratik dövlətlərin dünya birliyi elə bir
dünyəvi nizam yarada bilər ki, bütün münaqişələr sülh yolu ilə həll
oluna bilər. Burada beynəlxalq hüquq norma və prinsipləri və
beynəlxalq təşkilatlann rolunun artmlması əsas götürülürdü. Onu
da qeyd etməliyik ki, ABŞ-da yaranan bu cür siyasi idealizm öz
mənşəyini Avropada yaranan liberal siyasi fikirlərdən
götürülmüşdür. Onlar da getdikcə təkmilləşən əxlaq- hüquq
normalarını, qeyri-dövlət qurumlarının rolunu gələcəkdə əsas
tənzimləyici vasitə hesab edirdilər. Bununla yanaşı idealist
baxışlar real həyatda xarici siyasətdə müəyyən məqsədə nail
olmaq üçün güc metodlanndan istifadə olunmasını heç də inkar
etmirdilər.
1920-1940-cı
illərdə
Amerikanın
elmi
ictimai
dairələrində siyasi idealizm praktikası ilə razılaşmayanlar da
vardı. Məsələn, o vaxtlar (birinci dünya müharibəsi dövründə)
ABŞ Birinci Dünya Müharibəsinə qarşı münasibətdə neytral
vəziyyətdə idi. Lakin Almaniya hüquq, əxlaq-etik normalanm
pozduğuna görə ABŞ 1918-ci ilin yazında Antantaya daxil olmuş
və Almaniyaya qarşı müharibəyə başlamışdır. 1918-ci il yanvar
ayının 8-də ABŞ prezidenti Vudro Vilson “14 bənddən” ibarət
təkliflə Almaniya və onun müttəfiqləri ilə sülh müqaviləsi
bağlamağı irəli sürmüşdü.
Bu təkliflə bütün dünya ölkələrinə müraciət etmişlər.
Vilson özü etiraf edirdi ki, bu təklif V.İ.Leninin sülh haqqındakı
dekretinə cavab kimi səslənir. V. Vilson idealist baxışlar əsasında
müharibədən sonrakı tənzimləmə planını da təklif etmişdir.
Birinci Dünya Müharibəsindən sonra ən universal beynəlxalq
təşkilat olan Millətlər Birliyinin yaradılması nəzərdə tutulurdu.
Məhz, elə bu
kimi təşkilatlar sülh və təh
53
lükəsizliyi təmin etməli idi. Lakin aydındır ki, Vilsonun planı --
özünü doğrultmadı. Bu məsələ Brian-Kelioq müqaviləsinin
ıprtlərinin özünü doğrultmamasmda da göstərdi.
Beləliklə - 1928-ci ildə Fransanın xarici işlər naziri
A.Brian ilə ABŞ-m dövlət katibi F.Kelloq arasında olan
razılaşmaya əsasən müharibələrin zərərli cəhətləri və sülh barədə
sülh bəyannaməsi hazırlayaraq dünya ölkələrinə göndərmişdir.
Çox tezliklə 25-dən artıq ölkə bu sülh layihəsinə qoşulmuşdur. Bu
layihə (Brian-Kelloq müqaviləsi adlanır). 1927-1928-ci illərdəki
bu beynəlxalq hadisələr göstərirdi ki, sülhün və normal
münasibətlərin
sajdanıLması
üçün
bütün
dövlətlərin
əməkdaşlığına ehtiyac vardır. Lakin sonralar - ikinci dünya
müharibəsinin başlaması ilə - Almaniya, İtaliya, Yaponiya öz
yanlış davranışları ilə dünyanın mənəviyyatına qara xətt
çəkmişdir.
2.
ABŞ-da siyasi
realizm
İdealizm nəzəriyyəsi tərəfdaşlarının gözlədiyi, xəyali
ınzularına görə birinci dünya müharibəsindən sonra müharibələrə
son qoyulmalı idi. Lakin 1930-cu illərdən artıq dünyada yeni
münaqişələrin abu-havası duyulmada idi. Təcavüzkarlann
qarşısının alınmasının mümkün olmaması və ikinci dünya
müharibəsinin başlanması ABŞ-ın siyasi hakim dairələrində xarici
siyasətdə güc amilinə üstünlük verilməsi tərəfdarlannı artırmışdır.
Beləliklə, ABŞ-ın siyasi fikir nümayəndələri - beynəlxalq
münasibətlər nəzəriyyəsinə siyasi realizm baxışları gətirmişlər.
Siyasi realizm cərəyanına görə beynəlxalq münasibətlərin əsas
subyektləri olan milli dövlətlər öz gücünə görə öz maraqlarını
təmin etməlidir. Bu nəzəriyyə 1940-1980- ci illərdə elmi
ictimaiyyətin diqqət mərkəzində olmuşdur. Avropa mənşəli realist
baxışlar əvvəllər N.Makiavelli,
T.Qobbs və digər mütəffəkirlərə xas idi.
54