Elm adamlari elm haqqinda
Yüklə 1,99 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Elm haqqında elm
- Elm adamları elm haqqında
Elm haqqında elm - 261 - də elm və elmi inkişaf hadisəsi üçün səciyyəvi olan xassə- lərin əksəriyyəti elmin daxili tamlıq və qloballıq kəsb et- məsi sayəsində əmələ gəlmişdir. Elm bir sosial sistem kimi yalnız XVI əsrdən, vahid qnoseoloji sistem kimi isə yalnız XVIII əsrdən formalaş- mış olsa da, o hələ lap başlanğıcdan ictimai münasibətlər sferası ilə qırılmaz surətdə bağlı olmuş və qnoseoloji funk- siya daşımışdır. Belə ki, hər hansı elmi fəaliyyətin müm- künlüyü əvvəlcə elmi işçinin maddi cəhətdən təmin olun- masını tələb edirdi ki, bu da həmin dövrdə elmi yaradıcılı- ğın mövcud iqtisadi münasibətlərdən asılı olduğunu gös- tərir. Məsələn, məlum olduğu kimi yalnız köləlik əkinçi- liklə sənaye arasında böyük miqyasda əmək bölgüsünü mümkün etdi, beləliklə də qədim dünya mədəniyyətinin – yunan mədəniyyətinin tərəqqisi üçün şərait yaratdı. Elmin bütün cəmiyyət miqyasında vahid qnoseoloji sistem kimi formalaşması da, onun texnikaya tətbiqinin müntəzəm xarakter alması da məhz elmin sosial sistem statusu kəsb etməsi sayəsində mümkün olmuşdur. Elm və onun inkiĢaf yolu Nəyə görə insan bütün böyük ümidlərini elmlə bağ- layır, qarşısına çıxan çətinliklərdən, təhlükələrdən xilas yolunu elmdə axtarır? Məgər bu gün bəşəriyyət üçün ən böyük təhlükə olan nüvə silahını da, ekoloji böhranı da elm yaratmamışdırmı? Nəyə görə bu aydın həqiqətləri görə-görə insan yenə də bu təhlükələrin «səbəbkarına» pənah aparır, onun ətəyinə sığınır? Doğrudanmı hər bir çə- tinlikdən çıxış yolunu, V.Hüqonun dediyi kimi, bu çətin- liyi doğuran səbəbin özündə axtarmaq lazımdır? Elm adamları elm haqqında - 262 - Hər halda bir şey aydındır ki, insan yaradıcılığının ən ecazkar məhsulu olan elm getdikcə insandan uzaqlaşır və öz yaradıcılığından asılı olmayan müstəqil qüvvəyə çevrilir. İndi elmin kimin əlində olmasından çox şey asılıdır. Böyük Füzuli elə bil bu gün üçün demişdi: «Elm pis adamların əlində hiyləgərlik alətidir. Amandır, hiyləgər şəxslərə bilik öyrətmə. Fəsad əhlinə elm öyrətmək xalqı qırmaq üçün cəlladın əlinə iti qılınc vermək deməkdir». Lakin, təəssüf ki, tarix bu hikmətə əməl etməmiş, «fəsad əhli» elmə daha tez yiyələnmişdir. Tarixin təkərini geri döndərmək, elmi «fəsad əhlinin» əlindən geri almaq müm- kün deyil. Ona görə də qarşıda duran böyük vəzifə heç ol- mazsa bu gün kamal əhlinin elmə daha böyük sürətlə yiyə- lənməsi və inkişaf səviyyəsinə görə «fəsad əhlini» qabaq- lamasıdır. Elm yalnız o zaman bəşəriyyəti həqiqətən xoş- bəxtliyə aparar ki, onun ön cəbhəsi etibarlı əllərdə olsun. Elmin ön xəttinə çıxmaq üçün isə ilk növbədə onu mənimsəmək tələb olunur. Həm də təkcə konseptual məz- mun baxımından deyil, sosial və təşkilatı struktur baxımın- dan. Müasir dövrdə elmi adi şüur səviyyəsində idarə et- mək mümkün deyil. Onu elmi surətdə idarə edə bilmək üçün isə elmin rüşeym halından bu günə qədər keçdiyi tarixi yolu izləmək, inkişaf meyllərini aşkara çıxarmaq və məqsədəuyğun istiqamətə yönəltmək tələb olunur. Elm nə vaxtdan başlanır? «Elm» anlayışının başa düşülməsindən asılı olaraq bu suala üç cür cavab vermək olar. 1. Elm (elmi bilik) insanların ilk dəfə «nəyə görə», «hansı səbəbdən» sualını qoyduğu vaxtdan başlanır. İnsan- ların dünya hadisələrini izah etmək cəhdləri, artıq yalnız «nə etmək», «necə etmək» sualını deyil, həm də «nəyə gö- rə belədir» sualını qoyması biliklərin bölgüsünə gətirir; Elm haqqında elm - 263 - əməli biliklərlə yanaşı ilk elmi biliklər yaranır ki, bu ha- disə müəyyən mənada elmin başlanğıcı kimi qəbul oluna bilər. Adi şüur adət olunmuş, standart vəziyyətlərdə necə hərəkət etmək lazım olduğunu göstərirsə də, bu vəziyyəti şərtləndirən səbəbləri aşkar etmək üçün kifayət deyil. Bu- nun üçün adi şüur hüdudundan kənara çıxmaq tələb olu- nur. Belə nəql edirlər ki, guya bir dəfə İ.Nyutonun başına alma düşür. Alim bu hadisədən heyrətlənir və ümumdünya cazibə qanunu ideyasına gəlib çıxır. Bəlkə də bu, həqi- qətən belə olmuşdur. Mətləb bunda deyil. Mətləb hekayə- tin bir şərhi ilə əlaqədar adi şüurla elmi şüurla fərqləndir- məkdədir. 1972-ci ildə respublikamızda «Gənc fiziklər» məktə- binin açılış mərasimindəki çıxışında Xudu Məmmədov bu hekayətə müraciət edərək dedi ki, əgər ümumdünya cazibə qanunu almanın düşməsinə görə kəşf olunsa idi, ən çox ehtimala görə Qubada kəşf olunardı… Ancaq əsas məsələ almanın düşməsində deyil, kimin başına düşməsindədir. Əsas məsələ bundadır ki, alma düşəndə adam sadəcə ba- şını yanamı çəkir, yoxsa düşünürmü ki, axı, alma niyə, nə səbəbdən düşür? Bu sual ilk baxışdan nə qədər sadə gö- rünsə də, onun qoyulması adi şüur hüdudundan kənara çıxmağı tələb edir. Bu sualın qoyulması məsələyə elmi münasibətin başlanğıcıdır. 2. Elm elmi biliklərin bir sistem kimi formalaşdığı vaxtdan başlanır. Yəni elə bir vaxtdan ki, birincisi, bu vaxta qədər toplanmış biliklər yeni əldə olunan bilik üçün meyara çevrilir; Artıq qərarlaşmış olan biliklərə uyğun gəlmək, onları tamamlamaq elmiliyin şərti kimi çıxış edir. Yaxud, ikincisi, mövcud biliklər zəminində daha obyektiv Yüklə 1,99 Mb. Dostları ilə paylaş:
|