Elman Mövsümov Laləzar Quliyeva

 
135 
korroziyadan  qorumaq  üçün  üzərinə  Xrom  təbəqəsi  çökdürülür.  Dəri-
gön  məmulatlarının  aşınlanması  və  rənglənməsi  zamanı  xrom 
birləşmələrindən  istifadə  olunur.  Əvvəllər  xrom  birləşmələrindən 
(xromat və bixromatlar) kənd təsərrüfatında insektsid kimi istifadə olu-
nurdu.  Qüvvətli  zəhər  hesab  edildiyindən  onların  tətbiqi  da-
yandırılmışdır. 
Buna  baxmayaraq  xrom  birləşmələrinin  istehsalı,  xromlu  məişət 
əşyalarının hazırlanması zamanı tullantıların su hövzələrinə axıdılması 
baş verir ki, bu da ekologiyanın korlanması ilə müşahidə olunur. 
 
Mis 
 
Misin  birləşmələri  sənayedə  və  kənd  təsərrüfatında  geniş  tətbiq 
edilməkdədir. 
Parçaların 
rənglənməsində, 
inşaat 
rənglərinin 
alınmasında  mis  birləşmələrindən  –  CuO,  CuCl
2
,  Cu(NO
3
)
2
,  CuCO
3

Cu(OH)
2
  malaxitdən  geniş  istifadə  olunur.  CuSO
4
-duzandan 
qalvanoplastikada,  yazı  rənglərinin  hazırlanmasında,  ağac  mate-
riallarının  uzun  müddət  çürüməsinin  qarşısını  almaq  üçün  hopdurucu 
maddə kimi istifadə olunur. 
Bir  sıra  birləşmələri    zəhərli  olduğundan  kənd  təsərrüfatında 
insektofunksid  kimi  tətbiq  edilir.  CuO,  CuCl
2
,  Cu(OCl
2
)
2
,  CuCO
3
Cu 
(OH)
2

 
CuSO
4
-ın 
10 
qramı  insanların  ölümlə  nəticələnən 
zəhərlənməsinə səbəb olur. 
Mis  atomları  zəhərli  olduğundan  məişət  qablarında  xörək 
bişirilərkən  mütəmadi  zəhərlənmə  hadisələri  baş    verirdi.  Bunun 
qarşısını almaq üçün mis qabları qalay örtüklə örtməyə başladılar. 
Mis  birləşmələri  sintez  olunan  zavodlarda  zəhərlənmə  hadisələri  
çox  olur.  məs.  insektofunksid  kimi  tətbiq  edilən  paris  yaşılı  – 
Cu(CH
3
COO)
2

3Cu(AsO
2
)
2
  və  şeele  yaşılı  –  Cu
2
As
2
O
5
  çox  zəhərli 
olduğundan  (1-1,5  qramı  ölümlə  nəticələnə  bilər)  onun  istifadəsi  və 
saxlanması zamanı təhlükəsizlik texnikasına əməl olunmadıqda ekoloji 
çirklənmələr  baş  verir.  Suda  asan  həll  olunduğundan  su  hövzələrində 
toplanaraq təhlükə yaradır. Torpaqda isə uzun müddət qalaraq bitkilər 
vasitəsilə  insanlara  keçə  bilir  ki,  bu  da  kannserogen  (xərçəng  şişləri 
əmələ gətirən maddələr –kanserogen adlanırlar) xassəyə malik olur. 
Mis  və  onun  birləşmələri  paxlalı  bitkilərin  toxumlarında  və  qara 

---

 
136 
ciyərdə toplanırlar. 
 
Stibium-sürmə 
 
Stibiumun 
birləşmələri 
xalq 
təsərrüfatında 
geniş 
tətbiq 
edilməkdədir.  Stibium  -  kalium    tartarat  SbO  (C
4
H
4
O
6
)  K

  0,5H
2
O, 
Sb
2
O
3
, Sb
2
O
5
, Sb
2
S
5
-qabların üzərinə emal təbəqəsi çəkmək üçün, şüşə 
istehsalında,  toxuculuq  sənayesində,  oda  davamlı    parçaların,  rezinin 
istehsalında istifadə olunur. 
Stibium  birləşmələri  tibbdə  və  kosmetikada  geniş  tətbiq  edilir. 
Surmin, 
stibenil, 
neostibazon, 
solyusurmin 
kimi 
dərman 
preparatlarında stibium birləşmələri  əsas tərkib hissəni təşkil edir. 
Stibium  birləşmələri  böyük  dozada  istifadə  edildikdə  zəhərlənmə  
hadisələri    baş    verir.  Belə  ki,  SbO  (C
4
H
4
O
6
)  K

  0,5H
2
O-nun  150 
milliqramı ölüm dozası hesab olunur. 
Qədimdə 
qadınlar 
stibiumdan 
qaşların 
və 
kirpiklərin 
rənglənməsində  istifadə  edirdilər.  Sürmə-stibium  türk  sözü  olub 
onların birləşmələrinin tətbiqi zamanı meydana gəlmişdir. 
Stibiumun 
birləşmələri 
orqanizmdə 
uzun 
müddət  qalaraq 
qaraciyərdə  və  böyrəklərdə  toplanır  ki,  bu  da  patoloji  xəstəliklər 
törədir. 
Odur  ki,  stibium  birləşmələrinin  istehsalı  və  tətbiqi  zamanı 
ekologiya  çirklənir.  Zavod  tullantıları  atmosferə  və  yer  qabığına 
yayılaraq uzun müddət dəyişmir. 
 
Arsen 
 
Arsenin  birləşmələri  qədim  zamanlardan  indiyə  qədər  farmasevtlərin, 
toksikoloqların və kimyaçıların diqqətini cəlb etməkdədir. 
Arsen birləşmələri çox zəhərli olduğundan insanların qisas məqsədi 
ilə istifadə silahına çevrilmişdir. Ən qorxulu cəhət odur ki, bu zəhərlər 
iysiz olub şirintəhər dada malikdir. Arsenin zəhərli  birləşmələri çox az 
miqdarda  istifadə  edilirdi  ki,  bu  da  uzun  müddətli  təsir  göstərərək 
ölümün  sirinin  açılmamasına  səbəb  olurdu.  Arsenin  qeyri-üzvi 
birləşmələrinin  0,05-0,1  qramı  ölüm  dozası  hesab  olunur.  Odur  ki,  az 
miqdarından cinayət məqsədi ilə istifadə edilmiş və edilməkdədir. 

---

 
137 
Arsenin birləşmələrindən hazırda da xalq təsərrüfatında geniş tətbiq 
edilir. 
As
2
O
3
-dən  kənd  təsərrüfatında  insektisid  və  konservant  kimi, 
şüşələrin  rəngsizləşdirilməsində,  gön-dəri  sənayesində  və  tibbdə 
istifadə olunur. 
Natrium arsenatdan – Na
3
AsO
3
 kənd təsərrüfatında insektisid kimi, 
kalsium 
arsenitdən 
Ca(AsO
2
)
2 
çəyirtkələr,  ağcaqanadlar  və 
gəmiricilərlə mübarizədə istifadə olunur. 
Kalsium  arsenatlar [Ca
3
(AsO
4
)
2

CaHAsO
4
]  insektisid  kimi  hazırda 
da  tətbiq  edilməkdədir.  Arsenin  tibbi  preparatları-Fauler  məhlulu, 
natrium arsenat, miarsenol, novarsenol, osarsol və başqaları toksikoloji 
əhəmiyyətə malikdir. 
Arsenin  hidrogenli  birləşməsi  –  AsH
3
  qaz  halında  olub  çox 
zəhərlidir. Sənaye obyektlərində və məişətdə arsen hidridlə zəhərlənmə 
halları tez-tez baş verir. 
Orqanizmə daxil olan arsen fermentlərin – SH qrupları ilə birləşərək 
onların fosforlu birləşmələrin çevrilmələrindəki rolunu aradan qaldırır. 
Digər  tərəfdən  toxumalara  daxil  olan  arsen  onları  iflic  vəziyyətə 
salaraq məhv edir. 
Arsenlə  zəhərlənmə  zamanı  ağızda  metal  tamı  əmələ  gəlir,  kəskin 
mədə  ağrılar  ilə  müşahidə  olunan  mədə  bağırsaq  işləmələri,  susuzluq 
və qusma hadisələri özünü göstərir. 
Orqanizmə daxil olan arsen sidik və mədə-bağırsaq möhtəviyatı ilə 
xaric  olunur.  Toxumalarda  isə  uzun  müddət  qala  bilir.  Qara  ciyərdə 
toplanaraq  toxumaları  məhv  edir  və  orqanın  funksiyasını  pozaraq 
serroz baş verir. 
Arsenlə zəhərlənmə hadisəsi bir neçə ildən sonra da müəyyən edilir. 
Çünki  sümükdə,  dırnaqlarda  və  saç  tükündə  arsen  dəyişmədən  uzun 
müddət qala bilir. 
Arsenli  birləşmələrin  sintezi  zamanı  onun  müəyyən  miqdarı  toz 
halında atmosferə, məhlul halında yer qabığına yayılır ki, bu da ekoloji 
çirklənmə törədir. 
Arsen təbii halda yer qabığında birləşmələr şəklində geniş yayılmış 
elementlər  sırasına  daxildir.  Torpaqda,  suda,  bitki  və  heyvan  mənşəli 
yeyinti məhsullarında eləcə də kal meyvə və tərəvəzlərdə xeyli miqdar 
arsenli birləşmələr toplana bilir. 

---