125
DDT-4-4dixlor – difeniltrixlor metil metan – C
14
H
9
Cl
5
-1939-cu ildə
İsveçrəli Paul Müller tərəfindən sintez olunmuşdur. Yeni insektsid
malyariyaya qarşı effektiv təsir göstərdiyinə görə 1948-ci ildə
P.Müllerə Nobel mükafatı təqdim edilmişdir.
Ən çox tətbiq olunan insektisidlərdən olub, 1964-cü ildə Birləşmiş
millətlər təşkilatı (BMT) tərəfindən istifadəsinə qadağa qoyulmasına
baxmayaraq SSRİ-də 70-ci illərdə, Azərbaycanda isə 80-ci illərdə də
istifadə edilirdi. İstiqanlı ziyanvericilər üçün güclü zəhər olub LD
50
200 mq/kq təşkil edir. DDT-ni sulfat turşusunun (katalizator kimi)
iştirakı ilə xloral və xlorbenzoldan alırlar:
DDT ağ rəngli iysiz, dadsız kristallik maddə olub su, turşu və
qələvilərdə həll olmur. Bir çox üzvi həlledicilərdə və yağlarda yaxşı
həll olur. DDT həşəratların məhv edilməsi nöqteyi-nəzərindən əvəz
olunması pestisid olub bir başa təmas nəticəsində təsir edir. Bütün
istiqanlı heyvanlar və insanlar üçün təhlükəli zəhər hesab olunur. O,
mərkəzi sinir sistemini korlayaraq qara ciyər və böyrəkləri sıradan
Ъ
Ъл
Ъ
Ъ
Ъ
Ъ
Ъ
Щ
Щ
Щ
Щ
Ъ
Ъ
Щ
Ъл
Ъл
Ъл
Ъ
Ъ
Ъ
Ъ
Ъ
Щ
Щ
Щ
Щ
Ъ
Ъл
Ъл Ъ
Ъл
Ъл
Ъ
О
Щ
+
Щ
Щ
Ъ
6
Щ
4
-Ъл
Ъ
6
Щ -Ъл
Щ
2
СО
4
Щ
2
О
+
Ъл
Ъ
Ъл
Ъл
Ъ
6
Щ
4
Ъл
Ъ
6
Щ
4
Ъл
Щ
2
СО
4
126
çıxarır. Orqanizmə daxil olan 1 qram DDT müalicə olunmaz fəsadlar
törədir.
Tərkibində daha çox yağ olan meyvələr DDT ilə təmasda olduqda
daha təhlükəlidir. Onun yağlı qarışığı asanlıqla orqanlara yayılır.
Kumilyativ pestisid olub orqanizmdə 20 gün qala bilir. Davamlılığına
və uçuculuğuna görə uzun müddət sərbəst qala bilir. Cəmi 3-4 həftə
ərzində Yer kürəsini dolaşa bilir, hətta DDT-yə Antarktidada rast
gəlinmişdir.
DDT-nın keyfiyyət analizini aşağıdakı üsulla aparmaq olar: qatı
sulfat turşusu və natrium nitratın iştirakı ilə 125-130
0
C-də nitrolaşma
aparılır və reaksiyanın son məhsulunu natrium metilat əlavə etdikdə
məhlul bənövşəyi rəngə çevrilərsə deməli nümunədə DDT-nin varlığı
aşkar edilir. Reaksiya çox həssas olub 0,5 mq DDT olduqda belə təyin
edilə bilər.
Deyildiyi kimi DDT-nin orqanizmdən kənar olunması xeyli zaman
tələb edir. Mədə-bağırsaq vasitəsilə, sidiklə və süd vasitəsilə kənar
edilir. Bu zaman böyrəkləri və süd vəzlərini zədələyərək bəd xassəli
şişlərin yaranmasına səbəb olur.
DDT orqanizmdə qismən dehidroxlorgenaza fermentinin təsiri ilə
zərərsizləşdirilərək dixlordifenil sirkə turşusuna çevrilir və sidiklə ifraz
olunur.
HEKSAXLORSĠKLOHEKSAN (HXSH)
DDT pestisid kimi istifadədən kənarlaşdırıldıqdan sonra, digər
xlorlu pestisid tətbiq edildi-heksaxlorsikloheksan C
6
H
6
Cl
6
. Bu pestisid
dünyada istifadəsinə görə yalnız DDT-dən geri qalmışdır. Onu
fotokimyəvi yolla benzolu xlorlaşdıraraq sintez edirlər
C
6
H
6
+3Cl
2
C
6
H
6
Cl
6
Reaksiya
zəncirvari
xarakterlidir.
Texniki
yolla
alınan
heksaxlorsikloheksan təmiz olmayaraq tərkibində digər izomerlər
hepta – və oktaxlorsikloheksan, həmçinin digər aralıq məhsullar da
olur. Preparatın bütün izomerləri üzvi həlledicilərdə – benzol, toluol,
ksilol, metil və etil spirtləri, xloroform, etilen xlorid, aseton, efirlər və
щу
127
s. yaxşı həll olurlar.
Bütün izomerlər sulfat, nitrat, xlorid turşularına qarşı davamlıdır.
İzomerlərdən
- izomer- lindanın tərkibində 99-100% heksaxlor-
sikloheksan olub, bitki zərərvericilərinə qarşı güclü preparat kimi
tətbiq edilir.
Bu qamma – izomer, kristallik maddə olub, 112,8
0
C-də əriyir, suda
həll olmur və xoşagəlməz iyə malikdir. Bu insektisid həm «kontakt»
həm də bağırsaq vasitəsilə təsirə malikdir. Toxumların kimyəvi üsulla
təmizlənməsində istifadə olunan HXSH, tərkibinə əlavə edilmiş
kimyəvi birləmələrə görə müxtəlif adlarda buraxılır: Heksaqamma -
HXSH və heksoxlorbenzol qarışığı; merkuran -
HXSH və
etilcivəxlorid qarışığı, fentiuram -
HXSH və mistrixlorfenolyat qarı-
şığı.
Heksaxlorsikloheksan insektisid xassəsindən başqa, bitkilərin
inkişafını sürətləndirən keyfiyyətə də malikdir.
Bioloji obyektlərdə HXSH təyin etmək üçün altı atom xlor metal
natrium vasitəsilə çıxarılır və yerdə qalan məhlul güclü qələvi
məhlulda metiletilketonla bənövşəyi qırmızı rəng verir.
Heksaxlorsikloheksanın toksiki təsiri müxtəlif olub dozasından və
obyektdən asılıdır. Gəmiricilər üçün LD
50
izomer üçün 200 mq/kq
təşkil edir. Bütün istiqanlı heyvanlar və o cümlədən insanlar üçün
təhlükəli zəhərdir. Zəhərlənmənin əlaməti baş ağrısı ilə başlayır, sinir
sistemini iflic vəziyətə salaraq ölümlə nəticələnir. İnsanlar üçün
öldürücü doza müəyyən edilməmişdir.
KARBAMĠN TURġUSUNUN TÖRƏMƏLƏRĠ
Geniş istifadə olunan pestisidlərdən biridə sevin olub karbamin
turşusundan – HO - C- NH
2
alınır. O,
- naftolla
||
O
metilkarbamin turşusundan alınır
О
Ъ
О
Н
Щ
ЪЩ
3
Dostları ilə paylaş: |