Elman Mövsümov Laləzar Quliyeva

 
131 
 
 

---

 
132 
TOKSĠKĠ METALLAR 
 
Ətraf  mühitin  çirklənməsində  və  canlı  orqanizmlər  üçün  təhlükə 
mənbət  olan  maddələrdən  biri  də  zəhərli  elementlərdir.  Bunlar  14 
element  olub  onların  toksiki  xassələri  şübhəsiz  konsentrasiyadan  çox 
asılıdır: 
Hg, Pb, Cd, As, Sb, Sn, Al, Be, Fe, Cu, Ba, Cr, Ti. 
Bunlardan  bəziləri  aşağı  qatılıqda  normal  həyat  fəaliyyəti  üçün 
lazımlı elementlərdir. Odur ki, bəzi maddələrin əhəmiyyətli və zərərli 
xassələrini müəyyən edən dəqiq sərhəd yoxdur. 
Su  hövzələrinin,  atmosferin,  torpağın,  kənd  təsərrüfatı  bitkilərinin 
və ərzaq məhsullarının toksiki metallarla çirklənməsi aşağıdakı yollarla 
baş verir: 
-  sənaye  müəssisələrinin  tullantıları  –  xüsusən  daş  kömür, 
metallurgiya və kimya zavodları; 
-  şəhər  nəqliyyatının  tullantıları  –  qurğuşun  etilatlı  benzinlərdən 
istifadə edildikdə. 
-  konservləşdirmə  zamanı  qabların  iç  divarına  keyfiyyətsiz  örtük 
çəkilməsi və keyfiyyətsiz lehimləmə zamanı; 
-  sənaye  avadanlıqları  ilə  təmas  nəticəsində  –  yeyinti  sənayesində 
çox az hallarda paslanmayan poladdan istifadə edilir; 
-  alüminium  və  qurğuşun  folqalardan  ərzaq  məhsullarının 
qablaşmasında istifadə olunduqda. 
Ağır  metallar  Pb,  Hg,  Cd,  Arsen,  Stibium  və  s.  hətta  birləşmələr 
halında orqanizmə daxil olduqda güclü zəhərlənmələr baş verir. Onlar, 
qanda  olan  aminturşularla,  fermentlərlə  və  vitaminlərlə  kompleks 
birləşmələr  əmələ  gətirərək  onları  «xidmət  sahələrindən»  çıxararaq 
orqanizmin həyat fəaliyyətinə ciddi təsir göstərirlər. 
Qurğuşun  və  onun  birləşmələri  məişətdə  çox  istifadə  edilir.  Qur-
ğuşun  filizlərinin  çıxarılması,  akkumlyatorların  istehsalı,  qurğuşun 
əridilməsi  zavodları,  belil  və  surik  kimi  rənglərin  istehsalı  zamanı 
qurğuşun zəhərlənmələri baş verir. 
Məişət  qablarının  emal  qatları  PbSiO
3
-dən  ibarət  olur.  Kərpiç, 
fosfor-fayans əşyaları, məişət qabları və s-nin üzünə keyfiyyətsiz emal 
çəkildikdə mətbəx zəhərlənmələri baş verir. 
Qurğuşun  zəhərlənmələri  içməli  sudan  (su  qurğuşun  trubadan 

---

 
133 
keçərsə),  tütündən,  ərzaq  məhsullarının  qurğuşun  lövhəyə  bükülməsi 
zamanı və qurğuşun gübrələrindən də ola bilər. 
Qurğuşun protoplazmatik zəhər olub əsasən sinir sisteminə, qana və 
sümüklərə  təsir  edir.  Qurğuşun  və  birləşmələri  mədə  şirəsində  həll 
olduğuna  görə  təhlükəlidir.  Ölüm  dozası  qurğuşun  birləşmələrindən 
çox  asılıdır.  Uşaqlarda  zəhərlənmə  hadisəsi  tez  baş  verir.  Hətta 
qurğuşun  istehsalı  ilə  məşğul  olmayan  insanlar  orta  hesabla  0,5  mq 
qurğuşun qəbul edir. Bu birləşmələr əsasən sümük toxumasında, qara 
ciyərdə  və  böyrəklərdə  toplanır.  Qəbul  edilmiş  qurğuşun  və  onun 
birləşmələrinin  10%-ə  qədəri  orqanizmdə  uzun  müddət  qala  bilir. 
Qalan hissəsi mədə-bağırsaq yolu ilə kənar edilir. 
Qurğuşun birləşmələrindən ekoloji təhlükəli olanı qurğuşun etilatdır 
–  Pb(C
2
H
5
)
4
;  O,  əsasən  antidedanator  kimi  benzin  yanacaqlarında 
istifadə olunur. Qurğuşun etilat əlavə edilməklə Aİ-90,  92, 93, 95,  98 
markalı benzin yanacağı istehsal edilir. 
 
Barium 
 
Barium və onun birləşmələri orqanizm üçün güclü zəhər hesab olunur. 
Orqanizmə  daxil  olan  barium    aminturşularla  birləşərək  onların  bioloji 
rolunu aradan qaldırır və funksional pozğunluqlar yaradır. 
Bariumun  birləşmələri  kənd  təsərrüfatında  (BaCl
2
,  BaSiO
3
) 
sənayedə  şüşə  və  saxsı  istehsalında  geniş  tətbiq  edilir.  BaSO
4
 
duzundan  mədə-bağırsaq  yollarının  rentgen  analizi  zamanı  kontrast 
maddə kimi istifadə olunur. Odur ki, ətraf mühitin barium birləşmələri 
ilə  çirklənməsi  qarşısı  alınmaz  prosesdir.  Barium  birləşmələrinin 
filizlərdən  alınması  zamanı,  zavod  tullantılarını  su  hövzələrinə 
axıtdıqda canlılar üçün təhlükə mənbəinə çevrilir. 
Tədqiqat nəticəsində məlum olmuşdur ki, BaCO
3
-ın 0,8-0,9 qramı ürək 
əzələlərinin paralicinə səbəb olaraq ölümlə nəticələnə bilir. 
Tibbdə kontrast maddə  kimi (adətən rentgen annalizində 100 qram 
duzdan  istifadə  edilir)  BaSO
4
-ın  tərkibində  BaCO
3
  ola  bilər  ki,  bu  da  
BaCO
3
-ın  mədə  şirəsində  olan  xlorid  turşusunun  təsirindən  asanlıqla 
reaksiyaya daxil olması ilə əlaqədardır. 
Ba duzları ilə zəhərlənmə qan təzyiqinin dəyişməsi, mədə divarlarının 
zədələnməsi nəticəsində qanaxma baş verməsi və qaraciyərdə funksional 

---

 
134 
pozğunluqların baş verməsi ilə xarakterizə olunur. 
 
Manqan 
 
Son  illərdə  manqanın  birləşmələri  xalq  təsərrüfatında  geniş  tətbiq 
edilməkdədir.  Manqan  elementinin  orqanizmdə  mikroelement  kimi 
əhəmiyyəti ilə yanaşı, onun çox miqdarı güclü zəhər olub hüceyrənin 
protoplazmasını dağıdaraq ağır təsadlar əmələ gətirir. 
Manqan birləşmələri mərkəzi sinir sisteminin, böyrəklərin, ağ ciyər 
və qan-damar sisteminin fəaliyyətinə güclü təsir göstərir. 
Manqan  birləşmələri  şüşə  istehsalında  (rəngli  şüşələrin  alınması), 
metallurgiyada  (ərintilərin  alınması),  tekstil  sənayesində  (parçalar 
üzərində  rəngli  naxışların  və  şəkillərin  alınması),  məişət  qablarına 
emal örtüklərin çəkilməsində istifadə olunur. 
Kalium  permanqanat  duzundan  isə  tibbdə  istifadə  olunur.  Onun 
istifadəsi 
zamanı  tətbiq  dozasına  əməl  olunmadıqda  güclü 
zəhərlənmələr  baş  verir.  Ölüm  dozası  15-20  qram  olaraq 
müəyyənləşdirilmişdir. 
Kalium  permanqanat  güclü  oksidləşdirici  olduğundan  mədə-
bağırsaq qişasını dağıdaraq qanaxmaya səbəb olur. 
Orqanizmdə  manqan  qaraciyərdə  və  böyrəklərdə  birləşmələr  şək-
lində  toplanır.  Orqanizmdə  1,8  milliqram  manqan  element  şəklində 
vardır.  Bu  miqdar  çox  olduqda  mənfi  təsir  göstərməyə  başlayır.  Belə 
ki,  qanın  hemoqlobinində  dəmirin  antoqonistinə  çevrilərək  qan 
dövranının normal funksiyasını pozur. 
Manqan  filizlərindən  MnO
2
  alınarkən  texnoloji  prosesə  düzgün 
əməl  olunmadıqda  manqan  birləşmələri  toz  halında  atmosferə  yayılır. 
Bu  cür  hava  ilə  tənəffüs  etdikdə  mərkəzi  sinir  sisteminin  pozulması 
halları müşahidə edilir. 
Manqan  birləşmələrinin  havada  miqdarı  0,0003  mq/l-dən  çox 
olmamalıdır.  SSRİ  zamanında  Bakıda  MnO
2
  istehsal  olunurdu.  Bu 
zaman ekologiyanın çirklənməsi labüd proses olaraq qalırdı. 
 
Xrom 
 
Xrom  birləşmələri  xalq  təsərrüfatında  geniş  istifadə  edilir.  Dəmiri 

---