Elman Mövsümov Laləzar Quliyeva

 
128 
 
 
Sevin  ağ  rəngli  kristal  maddə  olub  142
0
C-də  əriyir,  suda  pis,  üzvi 
həlledicilərdə  isə  yaxşı  həll  olur.  Adi  şəraitdə  oksidləşmir  və  suda  öz 
xassəsini saxlayır, lakin qələvi mühitdə hidrolizə uğrayaraq parçalanır 
və öz təsirini itirir.  
Sevin  həşaratları  və  gəmiriciləri  məhv  etmək  üçün  işlədilir.  Onu 
təyin etmək üçün 2%-li civə 2-xlorid məhlulu ilə qarışdırıb saxlayırlar. 
Rəngsiz  kristalların  alınması  Sevinin  olduğunu göstərir.  Reaksiya  çox 
həssas olub 10 mkq sevin olduqda belə təyin edilə bilir. 
Sevinin zəhərləyici təsiri onun xolinesteraza fermentinin ingibitoru 
olmasına əsaslanır. Yəni onun sintezini məhdudlaşdırır və orqanizmin 
müdafiə qabiliyyətini azaldır. 
 
 
FOSFORLU PESTĠSĠDLƏR 
 
Fosforlu  üzvi  birləşmələr  pestisid  kimi  geniş  istifadə  edilir.  Onlar 
tiofosfat H
3
PO
3
S, ditiofosfat H
3
PO
2
S
2
 və pirofosfat turşusunun H
4
P
2
O
7
 
efirləri  olub  ilk  dəfə  1846-cı  ildə  Tenar  tərəfindən  sintez  edilmişdir. 
Praktiki  əhəmiyyəti  isə  XX  əsrin  əvvəllərində  müəyyən  edilmişdir. 
Fosforlu üzvi birləşmələr xalq təsərrüfatında pestisid kimi – insektisid, 
akarisid-  geniş  istifadə  olunur.  Üstün  cəhətlərindən  biri  insan  və 
heyvanlar  üçün  təhlükəsiz  olmasıdır.  Kənd  təsərrüfatında  fosforlu 
pestisidlərin 80-a yaxın növləri tətbiq edilir. 
Əsasən  pambıq  dənli  bitkilər,  tərəvəz,  meyvə  ağaclarının 
zərərvericilərinə qarşı tətbiq edilir. Eyni zamanda evdə olan milçəklər, 
ağcaqanadlar, ev quşları və ev heyvanlarının parazitləri üçün əlverişli 
pestisiddir. 
Onlardan  metafos  və  tiofos  geniş  tətbiq  edilməkdədir,  bütün 
istiqanlı  heyvanlar  və  insanlar  üçün  güclü  zəhər  hesab  olunur.  İlk 
növbədə  tənəffüs  yollarına  təsir  edir,  mədə-bağırsaq  sisteminin  işini 
pozaraq  halsızlıq  yaradır  və  yüksək  dozada  –  LD
50
=800  mq/kq  – 
öldürücü təsir göstərir. Odur ki, onun daşınması, saxlanması və istifadə 
qaydalarına  ciddi  əməl  olunmalıdır.  Torpaqda  uzun    müddət    qalaraq 
ekologiyanı korlayan pestisid hesab olunur. 

---

 
129 
Xlorofos ilk dəfə 1952-ci ildə sintez edilmişdir. 
 
 
                                     Cl 
   CH
3
O    
 
 
 
 
    
   P – OH + HC – C         Cl     
  
    CH
3
O           O                             Cl 
 
 O 
CH
3
O 
                                  Cl 
              P – CH – C        Cl 
                                    Cl 
                        CH
3
O                 OH 
 
Xlorofos rəngsiz kristallik maddə olub 82
0
C-də əriyir. Suda və üzvi 
həlledicilərdə yaxşı həll olur. 
 
CH
3
O 
 
 O     H 
Dixlorofos                     P                               Cl 
 
CH
3
O               O – C = C       Cl 
 
O,  xlorofosun  metabolizminin  məhsulu  olub  ilk  dəfə  1965-ci  ildə 
sintez  edilmişdir.  Dixlorofos  rəngsiz  məhlul  olub,  suda  az  (1%),  üzvi 
həlledicilərdə  ilə  yaxşı  həll  olur.  Qaynaması  35
0
C-də  başlayır  və 
120
0
C-yə qədər davam edir. 
LD
50
 gəmiricilər üçün 50-330 mq/kq, ev dovşanları üçün 50 mq/kq 
təşkil edir. 
Xlorofos  və  dixlorofos  insan  və  istiqanlı  heyvanlar  üçün  də  çox 
təhlükəlidir.  Bu  pestisidlər  orqanizmdə  xolinesteraza  fermentinin 
sintezini  dayandıraraq,  asetilxolinin  torplanmasına  səbəb  olur  və  
ölümlə nəticələnir. 
Heyvanlar  bu  preparatlarla  zəhərləndikdə  ağız  suyunun  ifrazı 
çoxalır,  gözlərindən  su  gəlir,  tez-tez  sidik  ifraz  edərək  hərəkətləri 
pozulur.  Bir  qədərdən  sonra  əsməyə  başlayır  və  qan  təzyiqi  əvvəlcə 
qalxır, sonra isə aşağı düşür. Zəhərlənmə 10-15 dəqiqə ərzində məlum 

---

 
130 
olur.  Bu  da  xlorofos  və  dixlorofosun  qana  sürətlə  keçməsilə 
əlaqədardır. 
İnsanlarda  xlorofos  və  dixlorofosla  zəhərlənmə  20-30  dəqiqədən 
sonra  aşkar  edilir.  Bu  zaman  kəskin  baş  ağrısı  ilə  ağız  suyunun  və 
sidiyin  ifrazı  çoxalır,  bronxial  asma  əlamətləri  başlayaraq  tənəffüs 
çətinləşir.  İnsan  huşunu  itirməyə  başlayır  və  qan  təzyiqinin  sürətlə 
aşağı düşməsi nəticəsində ürək fəaliyyəti dayanır. 
Xlorofos  və  dixlorofos  orqanizmdə  metabolizm  prosesinə  uğra-
yaraq, dehidroxlorlaşma reaksiyası ilə müşayət olunan çevrilmənin son 
məhsulu, qlükon turşusu olur. 
Xlorofos  qəbulundan  5  dəqiqə  sonra  o  qana  keçmiş  olur.  O,  hey-
vanların  ətində,  südündə  və  yağında  dəyişməz  formada  aşkar 
edilmişdir. 
Xlorofos orqanizmdə bir molekul HCl ayıraraq dixlorofosa çevrilir. 
Bu  isə  fermentlərin  təsirilə  tezliklə  hidrolizə  uğrayır.  Son  məhsullar 
uzun  müddət  (hətta  3  ay)  orqanizmdə  qala  bilir.  Odur  ki,  bu 
pestisidlərdən  istifadə  edildikdə  təhlükə  sizlik  texnikasına  əməl 
edilməlidir.  İstehsal    tullantıları  isə  çaylara  və  su  hövzələrinə 
axıdılmamalıdır.  Suda  və  torpaqda  dəyişikliyə  uğramadan  uzun 
müddət qalır. 
 
Sual və tapşırıqlar 
 
1. Pestisidlər hansı kimyəvi maddələrə deyilir? 
2. Kənd təsərrüfatında ən çox istifadə olunan pestisidləri göstərin.  
3. Pestisidlər canlı orqanizmə necə və hansı yollarla daxil olurlar?  
Onların törətdikləri xəstəlikləri göstərin. 
4. İnsektisidlər hansı maddələrə deyilir?  Onların əhəmiyyətini və 
ziyanlı xassələrini göstərin. 
5. Defolianlar hansı məqsədlər üçün istifadə olunur? Onlar canlı 
aləmi necə çirkləndirirlər? 
6.  Halogenli  pestisidləri  göstərin  və  onların  əsas  cəhətlərini  izah 
edin. 
7.  Pestisidlərin  və  defoliantların  zəhərlilik  dərəcəsi  necə 
göstərilir? 
____________________ 

---