Elmi ƏSƏRLƏR, 2016, №7 (80) nakhchivan state university. Scientific works, 2016, №7 (80)

270 
 
müəllimlər bu şagirdlərin digər fənlərdən yaxşı qiymət almalarını təmin etmək məqsədilə əllərindən 
gələni  edirlər.Şagirdlər  nə  düşünürsə  düşünsünlər,  müvəffəqiyyət  əldə  edə  bilmələri  üçün  oyunun 
quruluşuna və qaydalarına uyğun hərəkət etməlidirlər. Bir oyun zamanı hərəkətin əxlaqi olaraq qəbul 
edilməsi şagirdlərin özbaşınalığına son qoyur. Burada ən əhəmiyyətli məsələ bu şüuru şagirdlərə verə 
bilməkdir.  Buna  ğörə  məktəbdə  tətbiq  olunan  bədən  tərbiyyəsi  dərsində  əvvəlcə  əxlaqi  qaydalarla 
əlaqədar  olaraq  şüurun  subyektiv  məsuliyyət  duyğusu  uşağın    vicdanında  yer  tutmasına  əhəmiyyət 
verilməlidir. Əxlaqi davranışın təməlində vicdan azadlığı yaratmaq məqsədi durur. 
İnsan  əsl  azadlığa  əxlaqi  qaydaları  vicdanının  verdiyi  əmrlər  kimi  qəbul  etdiyi  zaman 
qovuşur. Əxlaq tərbiyyəsini məktəb ən yaxşı şəkildə bədən tərbiyyəsi dərsi ilə yerinə  yetirə bilər. 
Bu dərs ictimai əlaqələrin qurula biləcəyi yaxşı bir mühit təmin edə bilər.  Çünki, adət və ənənələrə 
hörmət kimi əxlaqi dəyərləri verə bilən nadir dərslərdən biri də bədən tərbiyyəsi dərsidir. Bu dərs 
şagirdlərin sərbəst şəkildə özlərini yaşada biləcək mühiti hazırlaya bilmək iqtidarındadır. Uşaqlara 
əxlaqi dəyərləri verə biləcək oyunlar, söhbətlər də bu dərs içində tətbiq olunur. 
Bədən tərbiyəsi  dərsi şagirdlərə maraqlarının formalaşmasında kömək edir, onların  ictimai 
inkişafında böyük rol oynayır. 
Mövzunu  aktuallığı:  Özünütərbiyə  insanın  məqsədyönlü  və  planlı  şəkildə  öz  üzərində 
işləməsi,  şəxsiyyəyini  təkmilləşdirməsi  prosesidir.  Şagirdlərə  özünü  tərbiyə  prosesində  fiziki 
tərbiyədən istifadə yollarını öyrətməkdən ibarətdir. 
Elmi  yeniliyi:  Bədən  tərbiyəsi  dərslərində  şagirdlərin  sadəcə  sağlamlıqları  yox,eyni 
zamanda  mənəvi  keyfiyyətylərinin  də  inkişaf  edə  biləcəyini  göstərməkdir.  Özünü  tərbiyə  zamanı 
uşaq,  yeniyetmə  və  ya  daha  yaşlı  şəxs  tərbiyəçinin  nəzarəti  və  rəhbərliyi  olmadan  müstəqil,  öz 
təşəbbüsü ilə zəruri saydığı mənəvi keyfiyyətləri mənimsəyir. 
ƏDƏBİYYAT 
1.
 
Məktəblilərin fiziki tərbiyəsinə rəhbərlik. Təhsil nazirliyi, 1991 
2.
 
Fiziki tərbiyə. Müəllim üçün metodik vəsait. Bakı, 2012, XXLVNE  F. Hüseynov, S.Bağırov, 
H.Qurbanov, Ə.Ələkbərov. Ş. Vəliyev 
3.
 
Bilim. Ş.Okulöncəsi: Eyitimçiləri üçün Ee kitabı. Ya-Ra  Yayınları, İstanbul, 1994. 
 
ABSTARCT 
 
Valeh Alikhanov
 
Sport and morality 
 
Though the article explains the sport and moralities as separate notions, it mainly deals with 
the  system  of  rules  that  brings  sport  relations  together  among  people  that  is  a  common  point  for 
both sides. Both notions emerged as a result of mutual affect of sport relations. Moralities describe 
human’s moral social value and begin to form since childhood. 
The article also deals with sport and school, along with the great influence of their peers in 
the process children’s education. Through the kind of sport and education that the student chooses 
and masters, trains healthy thoughts and a healthy body within him.  
The human who is indifferent to his health, is far away from the morality and good behavior. 
The union of moral values and sport results in growing a strong personality. 
The article shows that according to its structure the sport is the human activity that relies on 
health, union, equality, fraternity, companionship and friendship.  
The article also substantially analyzes the radical, moral-physiological and psychological changes 
shown by the experienced psychologists, physiologists and titled sport specialists that happen in the 
human body during the adolescence period either in the physical training lessons, or in the sports 
competitions.
 

---

271 
 
РЕЗЮМЕ 
Валех Алиханов 
 
Спорт и мораль. 
 
 
В  статье  рассматривается  сочетание  двух  областей  -  человека  и  межчеловеческие 
спортивные отношения и система правил, соединяющих эти две области, несмотря на то, что 
в статье спорт и мораль рассматривается как различные понятия. Обе эти понятия возникли в 
результате  взаимодействия  спортивных  отношений.  Мораль  отражает  общественно-
моральную  ценность  человека  и  начинается  малых  лет.  А  также  затрагивается  тема  о 
воздействии большой воспитательной силе спорта наряду со школой на детей и подростков. 
Ребенок  ,  благодоря  выбранному  им  виду  спорта  и  образованию,  сам  по  себе 
воспитвывает в себе здоровое мышление и здоровое тело. 
Человек, равнодушный к своему здоровью, отдаляется от культуры поведения. Единство  
морали и спорта в конечном итоге становится причиной появления сильной личности. 
В  статье  также  утверждается,  что  спорт  по  своей  форме  -  единство  человеческой 
деятельности,  опирающийся  на  здоровье,  равноправье,  братства,  товарищества  и  дружбу. 
Также,  профессорами,  психологами,  физиологами  и  титулированными  специалистами 
основательно  рассмотрены  серьезные  морально-психологические  и  физиологические 
изменения, происходящие в подростковом возрасте. 
Ключевые слова. 
Спорт,  нравственность,  моральное  развитие,  мораль  детей,  моральное  образование, 
здоровый, система. 
 
NDU-nun  Elmi  Şurasının  30  noyabr  2016-cı  il  tarixli  qərarı  ilə  çapa 
tövsiyə olunmuşdur (protokol № 03) 
Çapa təqdim etdi: Pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent B.Məmmədov
  
 

---

272 
 
MÜNDƏRİCAT 
 
BİOLOGİYA 
 
1.
 
Saleh Məhərrəmov. Qoz yarpaqlarının antihelmint təsiri......................................................3 
2.
 
Əliyar İbrahimov. Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisində Ferulago setifolia (Apiaceae) 
növünün yayılması, bioekoloji xüsusiyyətləri,  sənaye əhəmiyyəti və ehtiyati........................6 
3.
 
Tariyel Talıbov, Lamiyə Quliyeva. Naxçıvan Muxtar Respublikasında papaver L. cinsinə 
aid növlərin bioloji xüsusiyyətləri..........................................................................................11  
4.
 
Varis Quliyev. Azərbaycanın üzüm genofondu....................................................................20 
5.
 
Musa Piriyev, Daşqın Qənbərov. Naxçıvan Muxtar Respublikasında yayılmış Gərməşov- 
Euonymus L. cinsinin növ tərkibi və yaşıllaşdırmada istifadə edilməsi................................27  
6.
 
Günel  Seyidzadə.  Naxçıvan  Muxtar  Respublikası  şəraitində  qarğıdalı  sort  nümunələrinin 
öyrənilməsi.............................................................................................................................31  
7.
 
Əzizə Hüseynova. Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisində yayılmış koçi kəklikotunda - 
thymus kotschyanus boiss. efir yağının tədqiqi......................................................................38 
 
8.
 
Hilal Qasimov. Böyrək və sidik yolları xəstəliklərinin müalicəsində istifadə edilən bitkilər.........43
 
9.
 
Loğman  Bayramov.  Armud  genofond  kollrksiya  bağının  salınması,  perspektivli  sort  və 
formaların pomoloji xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi...............................................................50  
10.
 
Ибрагим  Гасанов.  Изучение    биоморфологии,  полезных  характеристик  видов 
входящихся  к  роду  geranium  l.  семейства  гераниевых  (geraniaceae  adans) 
распростроненных во флоре Нахчыванской Автономной Республики.................................55  
11.
 
Ramiz Ələkbərov. Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisində yayilan qaraqınıq (Origanum 
L.)cinsinə  daxil  olan  adi  qaraqınıq  (Origanum  Vulgare  L.)  növünün  bioekoloji 
xüsusiyyətləri, fitokimyəvi tərkibi və müalicəvi əhəmiyyəti.................................................60 
12.
 
Teyyub Paşayev.Yapon kamelyası (camellia japonica l.)………………………………....64 
13.
 
Fəridə  Səfərova,  Vüsalə  İsmayilova.  Naxçıvan  Muxtar  Respublikası    florasında  yayılan 
Papaveraceae  adans. – laləkimilər fəsiləsinin zəhərli növləri...............................................68 
14.
 
Namiq  Abbasov.Naxçıvan  Muxtar  Respublikası  ərazisində  yayılmış  gentianaceae  juss. 
acıçiçəkkimilər fəsiləsinin centaurium hill- qızılçətir cinsinin növləri..................................72  
15.
 
Həmidə  Seyidova.  Naxçıvan  Muxtar  Respublikasının  Şahbuz  rayonunun  aşağı  dağlıq 
qurşağında  yayılan papaqlı göbələklər..................................................................................76  
16.
 
Surə  Rəhimova.Capparis  herbacea  l.  (çöl  kəvəri)  ekstraktlarında  bəzi  bitki  piqmentlərinin 
metal komplekslərının rəngləyici xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi...........................................80  
17.
 
Pərviz Fətullayev.Payızlıq buğdaların əsas alaq bitkiləri və onlara qarşı mübarizə tədbirləri....85 
18.
 
Fatmaxanım  Nəbiyeva.  Scrophulariaceae  fəsiləsinin  bəzi  cinslərinə  daxil  olan  növlər  və 
onlardan səmərəli istifadə imkanları.......................................................................................89  
19.
 
Enzalə  Novruzova.  Naxçıvan  Muxtar  Respublikasında  yayılan  qıjıların  coğrafi  (arealoji) 
təhlili.......................................................................................................................................94 
20.
 
Vəfa Məmmədova.  Samur- Dəvəçi ovalığının torpaq infuzorlarının faunası......................98  
21.
 
Seyfəli  Qəhrəmanov.  Naxçıvan  Muxtar  Respublikasının  Uzunoba  su  anbarının    göy-yaşıl 
və yaşıl yosunlarının bioekoloji xüsusiyyətləri və coğrafi yayılması...................................103 
22.
 
Yeganə  Sultanova.  Azərbaycanın  cənub  şərq  rayonlarından  olan  Lənkəran,  Masallı  və 
Qızılağac dövlət təbiət qoruğunda ağcaqanadların yayılmasının müasir vəziyyəti.............109 
23.
 
Afaq Əliyeva.  Naxçıvan Muxtar Respublikasında  boraginaceae juss. fəsiləsinə daxil olan 
növlərin hündürlük qurşaqları üzrə yayılma qanunauyğunluğu...........................................112
 
 

---

273 
 
KİMYA
 
24.
 
Tofiq  Əliyev,  Yaşar  Hasanoğlu,  Nəcibə  Hüseynova.  Korroziya  tədqiqatlarında  polya-
rizasiya müqavimətinin təyini üsulundan istifadə................................................................117 
25.
 
 Vaqif  Fərzəliyev, Nəzər  Nəzərov, Mirzə  Allahverdiyev. 1-(4-(2-Hidroksifenil)-6-metil-
2-tiokso-1,2,3,4-tetrahidropirimidin- 5-il)etanonun sintezi..................................................121 
26.
 
Firdovsi  Qasımov. Oliqoxloranilinin    bloksopolimerləşməsi..........................................125 
27.
 
 Şəmil Mahmudov. Dəmir karbonilin çox nüvəli klaster birləşmələrinin sintezi və tədqiqi....127 
28.
 
Rafiq Quliyev.Pbsb
2
Se
4
 birləşməsinin su mühitində alınma şəraitinin araşdırılması........ .131 
29.
 
Nigar  Babayeva ,Əhməd Qarayev. Gümüş heksatiomolibdatin (Ag
6
MoS
6
)
 
 su mühitində 
alınmasi şəraitinin araşdırılması...........................................................................................135 
30.
 
Vüsalə  Məcidzadə,  Pərvin  Quliyev,  Yasin  Babayev,  Akif  Əliyev.  Elektrokimyəvi  üsulla 
selenit ionlarının reduksiya prosesinin kinetika və mexanizmi............................................140 
31.
 
Vaqif  Həsənov,
 
Ədilə  Mahmudova,  Qəribə  Musayeva.  N-benzoilaminsirkə  turşusunun 
bəzi  efirlərının sintezi və tədqiqi.........................................................................................145 
32.
 
Bəsti  Mirzəyeva.  Duz  stresinin  buğda  toxumları  cücərtilərı  kök  sisteminin  qlükozo-6-
fosfatdehidrogenaza  və  dekarboksilləşdirici  malatdehidrogenaza  fermentlərinin  aktivlik 
dinamikasına təsirinin müqayisəli öyrənilməsi....................................................................149 
 
COĞRAFİYA
 
33.
 
Ənvər İbrahimov. Naxçıvan Muxtar Respublikasının meşə  ekosistemində yayılan ağac və 
kolların coğrafi təhlili...........................................................................................................154 
34.
 
Namiq Ağaməmmədov. Prezident  İlham  Əliyevin  dağlıq  Şirvan  iqtisadi-coğrafi  rayonuna 
səfərlərinin və regionda  sosial infrastrukturun (turizm , bank) inkişafına təsiri.........................159 
35.
 
Şəfəq Əliyeva. Naxçıvan Muxtar Respublikasında əhalinin strukturu................................165 
 
TİBB ELMLƏRİ
 
36.
 
Malikəjdər İbrahimov
, 
Ləman Kərimova. Arterial hipertoniyasi olan hamilələrin müasir 
müalicəsi...............................................................................................................................169 
37.
 
İsa  Abdullayev.  Peritonitlərin  real  ağırlıq    dərəcəsinin,  müalicə  taktikasının  və  proqnozunun  
təyin  edilməsındə çoxkomponentli proqnostik qrafikin əhəmiyyəti................................... 
.174 
38.
 
Malik  Əliyev.Appendikulyar  çıxıntının  patoloji  anatomik  müayinəsinin  appendisitin 
diaqnozunun dəqiqləşdirilməsində rolu............................................................................180
 
 
39.
 
Gültəkin  Əliyeva,  Ayna  Məmmədrəmova,  Bağırova  Zeynəb.  Ordubad  rayonunda 
hamiləliklərin pozulmasının və səbəblərinin strukturası.......................................................  .186 
40.
 
Cəbi İsmailov
. 
Kəskin  appendisitin  diaqnostokasında   ultrasəs müayinəsinin  rolu…...189 
41.
 
Mətləb Ibrahimov. Uşaqlarda çox rast gəlinən tənəffüs sisteminin patologiyaları............194  
42.
 
Rauf  Cəfərov.  Naxçıvan  şəhərində  yaşayan  yerli  əhali  arasında  kariyeslə  parodont 
xəstəliklərinin yayılması və intensivliyi.....................................................................................198 
43.
 
Abdulla  Babayev. Hərbi səhra terapiya hospitalının çöl şəraitində açılmasi və fəaliyyəti..  .203 
44.
 
İbrahim Ağayev. Səmərəli  və düzgün qidalanma, uzun ömrün əsasıdır..............................212 
45.
 
Elmar Rzayev-Hipertonik ensefalopatiya...........................................................................216 
46.
 
Elşad İsmayılov. Dərman bitkilərinin stomatoloji təcrübələrdə istifadə edilməsi...............219 

---

274 
 
BAYTARLIQ
 
47.
 
Etibar   Məmmədov, Təranə   Seyidova.  Şərur rayonunun  fərdi təsərrüfatlarında   camışlarda 
parazitlik  edən anoplosefalyat növləri...............................................................................................223 
48.
 
 Mehri  Seyidbəyli,  Fuad  Rzayev.  Naxçıvan  MR-nin  Babək  rayonu  ərazisində  ev 
ördəklərinin helmint faunası və bəzi ekoloji xüsusiyyətləri.......................................................227 
49.
 
 Mirhüseyn  Nəsirov,  Çingiz  Məmmədov,  Rauf  Hacıyev  Rəna  Əbdürrəhmanova.  Cənubi 
Xəzərin Azərbaycan sahillərində yayılan Kür külməsinin rutilus rutilus caspicus n.kurensis berg 
biologiyası............................................................................................................................................232 
50.
 
 Fezi    İbadov.  Şahbuz  rayonunun  dagətəyi  zonalarında  cavan  qoyunların  diktiokaulyozla 
yoluxma səviyyəsi.............................................................................................................................237 
51.
 
Гюльбаниз  Надирова.  Жуки-листоеды  (coleoptera,chrysomelidae)  Куба-Хачмазской 
зоны Азербайджана............................................................................................................241 
52.
 
Şəfa Məhərrəmova. Müxtəlif dəstələrdən olan yırtıcı cücülərin xeyirli fəaliyyəti................244 
 
METODİKA
 
53.
 
Зярювшян  Бабайева.  Biologiyanin  tədrisində  texnoloji  innovasiyalardan  istifadənin 
mexanizmi............................................................................................................................247  
54.
 
Tofiq  Əliyev,Akif  Mərdanlı.Toxumun  quruluşu,  şişməsi  və  tərkibinin  öyrənilməsi  üzrə 
təcrübələrin təşkili və keçirilməsi metodikası..............................................................................254 
55.
 
Бəhruz Мяммядов. Kимйадан практикумларын тяшкили вя кечирилмяси методикасы.......257 
56.
 
Əvəz Tağiyev,  Zahir Həsənov. Gənclərin  idmana cəlb olunmasının sağlam həyat tərzinə 
təsiri.....................................................................................................................................................265 
57.
 
Valeh Əlixanov. İdman və əxlaq………………………………...........................................268