ləşməsinin əksinə qarşı qoymaq olmaz, hətta baxmayaraq ki,
müəssisələrin
kiçik toplu halında yerləşdirilməsi variantı, müəssisələrin təmərküzləşməsi
variantı ilə müqayisəyə görə, onlar yol verilən tullantılann həddinin yekun
göstəricilərinin artımına aparılır. Birdə ekoloji meyarların qoyuluşu
ümumilikdə çirkləndiricilərin ümumi həcminin, yaxud da çirkləndicilərin
məhv edilməsinin miqdannm artımım minimuma çatdırmağı nəzərdə
tutmur. Başlıca tələb təbii mühitə yol verilən səviyyədən yüksək qanşıq
təsirlər göstərilməsinə imkan verməməklə bağlı olmalıdır və bu isə
toplanmış effektin yenidən qiymətləndirilməsinə apara bilər.
Ərazidə kifayət qədər çəkisi olan faktorlann olması heç bir vaxt
müəssisələrin təcrid olunmuş halda yerləşdirilməsinə əsaslana bilməz.
Ətraf mühitə təsir edən amillərin təhlili yalnız onların ümumiləşdirilmiş
qiyməti qabaqcadan veriləndə olar, çünki mühitin elementlərinin qarşılıqlı
bağlılığı əsasında onlardan birinin təsiri özündən sonra gələnlərin
dəyişməsinə aparır.
Regional-differensial yanaşma bir sənaye mərkəzində təbiətdə
yüksələn gərginliyin səmərəli əlaqəsini, eləcə də digər rayonlarda
gərginliyin bərabər bölgüsünü nəzərdə tutur.
Sənaye qovşaqlarının həddən artıq böyüməsindən uzaqlaşmaq
məqsədilə onlarda istehsalın təmərküzləşməsində yol verilə bilən həddin
səviyyəsini vaxtında təyin etmək və bundan sonra mövcud region üçün
sahəvi strukturların ekoloji optimalhğını müəyyənləşdirmək lazımdır.
Qeyd etmək lazımdır ki, istehsalın ərazi təşkili çox böyük dərəcədə
mərkəzləşmə xarakteri daşıdığı üçün, sənaye qovşaqları məhsuldar
qüvvələrin yerləşdirilməsinin əsas forması olur. Buradan belə görünür ki,
təbii mühitə tək-tək istehsallar və müəssisələr deyil, bütövlükdə sənaye
qovşaqları təsir göstərir. Bununla əlaqədar təbii sistemlərə sənaye
qovşaqlarının kompleks təsirinin təhlilinin zəruriliyi artır.
Aparılan tədqiqatlar göstərir ki, təbiəti mühafizə məsələlərinin həllinin
zəruriliyinə təsirin xarakteri və səviyyəsi şərait yaradır və
hər şeydən əvvəl
sənaye qovşaqlarının
konkret tiplərinin özünə
197
saflaşdınlmasma (utilləşdirmə), həmçinin özünün tullantılanndan da
səmərəli istifadə üçün imkanlara malikdir. Ölkənin bir çox
müəssisələrində, məsələn, Gəncə alüminium zavodunda istehsal
proseslərinin tam kompleks üzrə son mərhələyə çatdmlması Qazax
rayonunda sadə üsulla istismar edilən əhəng daşları və gilabı mədənləri
əsasında yeni sənaye komplekslərinin yaradılması, Naxçıvan düz və
dolomit (gilabı) mədənlərinin əsasında tikinti, yeyinti və kimya sənaye
qovşaqlarının təşkili müasir dövrdə regionların sosial-iqtisadi inkişafının
tələbatından, eləcə də, təbii resurslardan səmərəli istifadə edilməsinin vacib
problemlərindəndir.
Xammal resurslarından kompleks istifadə edilməsi, potensial iqtisadi
zərəri azaldır. Bununla belə, tullantılardan səmərəli istifadə edilməsi üçün
texnoloji imkanlara malik məntəqələrdə istehsalın yerləşdirilməsinin
məqsədəuyğunluğu müəyyən edilir. Vaxtilə Daşkəsəndə dağ-mədən
kombinatında istehsal edilən dəmir kon- sentratmdan
Gürcüstanda Rustavi
metallurgiya zavodunda çuqun əridilirdi, Zəylik Alunit filiz idarəsində
saflaşdırılmamış dənəvər- ləşdirilmiş alunitdən, Gəncə Alüminium
zavodunda alman gil-torpaqdan Sumqayıt, keçmiş SSRİ-nin digər
zavodlannda alüminium alınırdı. Hazır məhsul istehsalı mərkəzlərinin ilkin
emal müəssisələrindən ayrı düşməsi iqtisadi-texniki və texnoloji cəhətdən
gərginlik yaradırdı. Bu proses çoxlu nəqliyyat xərcləri nəticəsində
səmərəsiz istehsal əlaqələrinə, xammal material itkisinə, ətraf təbii mühitin
çirkləndirilməsinə səbəb olurdu [45].
Zəylik alunitinin saflaşdırılması fabrikinin tikilməsi, dəmir filizinin
kompleks emalını, Gəncə alüminium zavodunda gil-torpaq, sulfat turşusu,
kalium gübrəsi, vanadiumun, zəyin alınması ilə yanaşı hazır alüminium və
başqa məhsulların alınmasının həyata keçirilməsi regionda sənaye
qovşaqlarının formalaşmasını təmin edir.
199