Elmi redaktoru: Coğrafiya elmləri doktoru, prof. N. A. Babaxanov

İnsanŞünaslıq 
təklif və qiymət 
rəqabət 
işçi qüvvəsinə 
infrastruktur 
tələbat 
 
Əmək hazaniun əsas elementləri
 
Məlumdur ki, əmək bazarı- 
nın özünəməxsus elementləri 
və subyektləri mövcuddur. 
Əmək bazarının subyektləri isə 
işə götürənlər, muzdlu işçilər, 
dövlət, onların nümayəndələri 
və vasitəçi təşkilatlardır. Əmək 
bazarının bütün müxtəliflikləri 
onun xarici və daxili növündə 
birləşir. 
Məkan ölçüsindən, inzibati- 
ərazi çərçivəsindən asılı olaraq milli, yerli və beynəlxalq əmək bazarı 
mövcuddur. Mükəmməlliyinə və tənzimlənmə səviyyəsinə görə bazarlar 
natamam, kölgəli (tənzimlənməyən) və tənzimlənən idarəetməyə görə isə 
liberal və sosial yönümlü olurlar. 
Qeyd etmək lazımdır ki, əmək bazarı ilə məşğul olmuş alimlər tərəfindən 
aparılmış  araşdırmaların  təhlili  göstərir  ki,  əmək  bazarının  iqtisadi 
nəzəriyyədə  neoklassik,  keyns,  monetarist,  institutsional  konsepsiyalar 
fərqlənir. Bu konsepsiyalar əmək bazarının ayrı -ayır elementlərini əks etdirsə 
də bu bazarın fəaliyyət mexanizminin tam və adekvat mənzərəsini vermir. 
Neoklassik konsepsiyaya görə, işçi qüvvəsinin qiyməti tələb və təklifdən 
asılı olaraq, artıb və azalaraq bazarın tələbatlarına elastik cavab verir. 
Keynsçilər  və  monetarislər  -  əmək  bazarına  daimi  və  fundomental 
natarazlıq hadisəsi kimi baxışları mövcuddur. 
İnstitusionalistlərin  əmək  bazarına  baxışları  isə  makroiqtisadi  təhlildən 
uzaqlaşma və bazarın xarakterinin ayrı-ayrı sahələrinin, peşəkar demoqrafik 
qrupların dinamikasının xüsusiyyətlərinin izah olunması cəhd edilir. Burada 
əsas diqqət işçi qüvvəsinin strukturunu və əmək haqqının uyğun səviyyələrini 
peşəkar sahəvi fərqlərə ayrılır. ^ 
Yuxarıda göstərdiyimiz kimi əmək bazarı iki modellər tipinə ayrılır: xarici 
(peşə) və daxili (qapalı). Qərb iqtisadi məktəbinin nümayəndələri istehsalın 
tsikillik  inkişafı  tələbinə  uyğun  xarici  bazar  və  iqtisadi  strukturlarının 
dəyişilməsi  tələbinə  cavab  verən  daxili  əmək  bazarı  kimi  idea-  ları  əsas 
götürülür. Məsələyə konseptual olaraq yanaşsaq, bazar iqtisa- 
113.
 
Q.S.Süleymanov. Beynəlxalq əmək bazarının inkişaf problemləri. Bakı,2006. səlı.69. 
■   ' ■
  ------------------  
109
  -------------------------------------------------------------- - 
— ..............  ■ 
" -= 

---

Ağazeynal A.Qıırbanzadə 
diyyatı  mexanizmi  hər  iki  bazar  modellərini  bir-birilə  uzlaşdırmaya  şərait 
yaradır. 
Xarici və daxili əmək bazar modelləri ölkənin həm məşğulluq siyasətinə, 
həm  də  onların  potensial  əmək  resurslarının  imkanlarını  aşkara  çıxarır. 
Problemin həlli böyük elmi və praktiki əhəmiyyət kəsb edir. 
Qloballaşan iqtisadi təhlükəsizlik sistemini həyata keçirən inkişaf etmiş 
ölkələrdə əmək bazarı və məşğulluq siyasəti modelləri bəşəri xarakter daşıyır. 
Qısa da olsa modellərin sxematik təhlilini aparaq. 
İqtisadi  mənbələrdə  daxili  əmək  bazarının  əsasını  Yapon,  ABŞ,  İsveç 
modelləri  tutur.  Demək  olar  ki,  bu  modellər  dünyanın  yüksək  səviyyədə 
inkişaf etmiş sənaye və transmilli korporasiyaya malik olan ölkələrin iqtisadi 
inkişafının əsasını təşkil edir. 
 
Yapon  modeli  iqtisadçılar  tərəfindən  daxili  əmək  bazarının  mütəşəkkil 
klassik nümunəsi kimi qəbul edirlər. "Ömürlük muzd" sistemi işçilərin maddi 
həyat şəraitinin yüksəldilməsinə əmək haqqı, mükafat və sosial müavinatlar 
verilməsi şəklində həyata keçirmək yolu ilə təminat verilməsini nəzərdə tutur. 
Müəssisələrdə  kadrların  "ömürlük  muzd"la  möhkəmləndirilməsi  müəssisə, 
firma  və  kompaniyalara  geniş  imkan  verir  ki,  fırmadaxili  səviyyədə  tələb 
olunan ixtisaslar üzrə işçilər tam komplektləşdirilsin və kadrların texnika və 
texnologiyanın 
inkişafına,  buraxılan 
məhsulların 
modifıkasiyasma 
uğunlaşdırsınlar. 
110 

---

İnsanŞünaslıq 
Yapon firmaları muzdlu işçilərdən uzun müddət ərzində istifadə etməyə 
yönəldilmişdir. İşləyən kişilər 10-12 illik iş stajına 30-35 yaşında nail olurlar. 
Qadınlar isə bir qayda olaraq "ömürlük muzd" sisteminə düşmürlər və onların 
iş stajı kişilərdəkindən az olur. 
ABŞ  modelində  bir  ştatın  məşğulluğa  və  işsizliyə  kömək  göstərməsinə 
dair  öz  qanunvericiliyi  və  işsizlərin  sığortalanması  üzrə  fondu  mövcuddur. 
Müəssisələr  və  işçilərin  özləri  isə  ştatların  fondlarına  və  federal  fonda 
ayrıldıqda vəsait keçirirlər. 
Yaponiya  modelindən  fərqli  olaraq  ABŞ  modelində  konyukturanm 
dəyişilməsi  və  işçilərin  işdən  azad  edilməsi  zərurəti  yarandıqda  məsələnin 
həlli iş vaxtının qısaldılması yolu ilə deyil, işçilərin işdən azad edilməsi ilə 
həyata keçirilir. 
ABŞ-da bir qayda olaraq il ərzində işçilərin 10%-i, gənclərin isə 20- 40%-i 
öz peşələrini dəyişirlər. Məşğulluq siyasətinin nəticəsidir ki, ABŞ- da işsizlik 
səviyyəsi Yaponiya və İsveçdə olduğuna nisbətən xeyli yüksəkdir.* 
İsveç  əmək  bazarı  modeli-  dövlətin  fəal  siyasəti  nəticəsində  işsizlik 
səviyyəsinin  minimum  həddə  çatması  ilə  xarakterizə  olunur.  Burada  əsas 
məqsəd  iş  yerlərini  itirənlərə  təsir  göstərmək  deyil,  yeni  iş  yerlərinin 
yaradılmasına  çox  vəsait  ayrılmasından  ibarətdir.  Son  məlumatlara  əsasən, 
burada  məşğulluq  proqramının  həllinə  yönəldilən  ümumi  xərclər  ÜDM-un 
2,59%-ni təşkil etdiyi halda, bu göstərici ABŞ-da 0,69%, Yaponiyada -0,58%, 
İtaliyada- 1,61%, Fransada - 1,25%, Böyük Britaniyada - 0,62% və s. təşkil 
edir. 
İsveç də məşğulluq siyasətinin optimal variantı ondan ibarətdir ki, dövlət 
siyasətinin  tərkib  hissəsi  olan  işçizliyin  yaranmasının  qarşısının  alınmasına 
yönəldilən aparılan siyasət durur. 
(Mai)-  məhdudlaşdırıcı  fıskal  siyasətin  əsas  məqsədi  yüksək  gəlirlə 
işləyən  müəssisələr  arasında  əmək  haqqının  artırılmasında  inflyasiya 
rəqabətinin qarşısını almaqla az mənfəətli müəssisələrin müdafiə olunmasıdır. 
(Ma
2
)-  əmək  haqqında  "Həmrəylik  siyasəti"ndə  isə  məqsəd  ölkə 
sahibkarlarının maliyyə vəziyyətindən asılı olmayaraq bütün işçilərə bərabər 
əmək haqqı verilməsi. Az mənfəətlə işləyən müəssisələrin öz işçiləri- 
II4.  А.И.Рофе, Б.Г.Збышко, В.В.Иишн. Рынок труда, занятость населения, экономика 
ресурсов для труда. М.,1998. с. 62. 
■   -   -
  -------------------------- ^ 
111
 ■  -------------------------------------------------------------------------------------------------------- ^ 

---