Ərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi Üzeyir Hacıbəyli adına Bakı Musiqi Akademiyası
Yüklə 3,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
Əfrasiyab Bədəlbəyli. İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti 479
Urm əvinin “Kitab-əl ədvar”ından 109
əvvəlində frontispis kimi dərc edən Farmer qeyd edir ki, 110
köçürücü x ətası 111 n əticəsincə əlyazısında bəzi səhvlərə yol verilmişdir. Rübainin m ətninin təxmini tərcüməsi belədir: Aşinalər qeyb edərkən aşinani səbr edər T əsliməm hicranına, səbr eylərəm billahi mən Arzular var q əlb-zarimdə özümdən bixəbər, D ərdimi vüslət dəmində söylərəm ey mahi mən. “Kitab- əl ədvar”ın eyni nüsxəsindən (1663-cü ildən Britaniya muzeyinin Şərq şöbəsində, №2361) götürülən tabulatura Qərbi Avropanın iki görk
əmli Şərq musiqi alimi R.Erlanje (Ərəb musiqisi haqqındakı kitabının üçüncü cildi, Paris, 1938, səh.560) və H.C.Farmer (“Min bir gecə” hekay ələrində musiqi) 112 t
ərəfindən diqqətlə oxunub, rəmzləri açılmış və müasir not yazısına köçürülmüşdür 113 . Q
ərbin iki görkəmli mötəbər musiqi
109 Britaniya Dövl ət muzеyi, əlyazmaları fоndu (1663-cü il), Şərq şöbəsi, inv.№2361; frоntispisi: Hеnry Gеоrgе Farmеr, Thе minstrеlsy оf “Thе arabian nights”. 110
111 D
ərin həsrət duyğusu ilə qеyd еtməliyəm ki, həmin bu mahnı tabulaturasının Az ərbaycan Mеmarlıq və İncəsənət İnstitutunun kitabхanasında saхlanılan nüsхəsindən (İstanbul “Nur-Osmaniyyə” kitabхanasındakı nüsхənin fоtо-surəti) istifadə haqqında t əmənnam musiqi şöbəsi rəhbərliyi tərəfindən müzayiqə ilə qarşılandı. 112
Hеnry Gеоrgе Farmеr. Thе minstrеlsy оf “Thе arabian nights”, A Study оf Music and Musicians in thе Arabic “Alf Laila wa Laila”. Hinrichsеn еditiоn №402 113
Hər iki şərhçinin mütaliəsində həm ümumi, həm də bəzi ayrılıq cəhətləri var. Ümumi c əhət hər şeydən əvvəl ondan ibarətdir ki, şərhçilərin hər ikisi yazdıqları not parçasında şərh olunan rübainin hansı tonallıqda (məqamı Urməvi özü göstərir – Qəveşt) olduğunu mü əyyənləşdirməkdən qaçmışlar və ehtimal etmək olar ki, elə məhz bu səbəbə görə də açarın yanında heç bir alterasiya nişanı qoymamışlar (əsər hansı tonallıqda olursa-olsun açarın yanında alterasiya nişanı qoymamaq halı bəzi müasir bəstəkarların: Prokofyev, Şostakoviç, Qarayev və başqalarının yazı ədasına xas olduğunu hər nə qədər nəzərdə tutsaq bel
ə, - qədim klassik əsərlərə və əsərlər şərhinə səciyyəvi sayıla bilməz). Zahirən guya cüzi v ə əhəmiyyətsiz bir məsələ kimi zənn edilə biləcək bu cəhəti xüsusi olaraq göstərməkdən m əqsəd Erlanjenin yazısında üçüncü (və yeddinci) xanələrdəki “es” notudur. Görünür ki, rübainin h ər misrasının “c” notunda bərqərar olması Erlanjenin təsəvvüründə bəstənin c- moll tonallığında olması rəyini canlandırmış və o, üçüncü və yeddinci xanələrin son notunu “es” kimi q ələmə vermişdir. Bizcə, bu düz deyil. Çünki müəllif (Urməvi) bəstənin Qəveşt “t əriqində” (məqamında) olduğunu bildirməklə bizim musiqi “təxəyyül”ümüzdə istər- ist əməz Hümayun-Nəva-Şüştər intonasiyalarını canlandırır (bu cəhətdən yenə də həmin Qeydl ər, şərhlər və monoqrafik məlumat 480 alimi t
ərəfindən bu, oxunaqlığı çətin tabulatura – cədvəlin necə şərh və izah edildiyi y əqin ki, bizi maraqlandırmaya bilməz. 114
Urm
əvi XIII əsrdə bütün Yaxın və Orta Şərqin musiqi sənətinin inkişafında görkəmli rol oynamış dahi bir sənətkar və alimdir. Onun humanist estetikası dövrünün bədniyyat aləmini yeni əxlaqi-mənəvi m əzmunla zənginləşdirmişdir. Bütün varlığı ilə musiqinin böyük emosional təsir qüvvəsinə müəyyən inam b əsləyən Urməvi musiqinin insan həyatında tutduğu ictimai-qayəvi, m ədəni-əxlaqi mövqe məsələlərinə xüsusi əhəmiyyət vermiş və bununla əlaqədar nəzəri problemləri elmi əsaslar üzrə dərindən işləmişdir. Aristotel f əlsəfəsindən mənimsədiyi dialektik təfəkkür qabiliyyəti və insan z
əkasının yenilməz qüdrətinə pərəstiş hissilə tədqiq və şərh etdiyi musiqişünaslıq problemlərinin (estetik norma bəhsləri), eləcə də musiqi
üçüncü xan ədə “as” əvəzinə “a” getməsi də səciyyəvidir). Bu isə tədqiq etdiyimiz musiqi rübaisinin n əticə etibarı ilə “h” notunda qərar tapacağını (hər cümlənin “c” notunda dayanmasına baxmayaraq) və tonallığın heç də c-moll yox, bəlkə daha doğrusu h-moll (Hümayun-N əva), ya da bunlardan Şüştərə doğru (e-moll) təmayül olduğunu eşidirik. Odur ki, bizc ə, Erlanjenin “es” deyə göstərdiyi not orfoqrafik dəqiqlik icabına görə “dis” kimi q ələmə alınmalı idi. Farmerin şərhinə gəlincə, hər şeydən əvvəl onun Erlanjeyə nisbətən b əstəni bütünlükdə bir ton zil yazması nəzər-diqqəti cəlb edir. Lakin belə bir “intiqal”ın (transpozisiya m ənasında) heç bir prinsipial əhəmiyyəti yoxdur. Farmerdə xanə ölçüsünün Erlanjey ə nisbətən iki dəfə artırılması da (Erlanjedə mürəkkəb ikihissəli xanə 6/8, Farmerdə is ə mürəkkəb dörd hissəli xanə 12/8) musiqi mətnində əhəmiyyətli bir fərq yaratmır. Lakin Farmer h ər bir notun yüksəklik (ucalıq) cəhətini daha dəqiq göstərməyə çalışır. Bunun üçün o, temperasiya olunmuş 12 pilləli qammanı qənaətbəxş hesab etməyərək Urməvi musiqisinin mütabiq notları yanında diez və ya bemol əvəzinə plyus (+) və minus (-) işarələri qoyur ki, bu da göstərilən notun bir limma ya da bir komma miqdarında zil ya da b əm olmasına işarədir. 114 S əfiəddin Urməvinin bəstəsi оlan həmin musiqi rübaisini bu sətirlərin müəllifi də vaхtı il ə şərh еtməyə çalışmış və öz şərhini “Еlm və həyat” jurnalının 1964-cü il 8-ci nömrəsində d ərc еtdirmişdir. Yuхarıda qеyd еdildiyi kimi, istеdadlı özbək tariхçisi İ.R.Rəcəbоv da başqa bir c ədvəlin şərhi üzərində işləmişdir. Əsas iхtisası musiqiçi оlmadığına görə о, bu işində R.Еrlanjеnin tərcübəsindən faydalanmışdır (səh.40, haşiyə 21) və çох оla bilsin ki, məhz bu s əbəbə görə də Еrlanjе şərh üsuluna хas оlan bəzi qеyri-dəqiq cəhətlərə öz tədqiqatında yоl vеrməyə məcbur оlmuşdur. Məqaləsinin mətnindən anlaşıldığına görə Rəcəbоv bu yоlda öz еlmi aхtarışında əsas еtibarı ilə Qütbəddin Şirazinin (Mahmud bin Məsud, ölm.1310) “Dürr ə-tüt tac..” əsəri üzərində çalışır. Yüklə 3,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|