Ərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi Üzeyir Hacıbəyli adına Bakı Musiqi Akademiyası
Yüklə 3,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
Qeydl ər, şərhlər və monoqrafik məlumat 470 etdiyi s
əsdüzümü cədvəli haqqında belə yazır: “İndiyə qədər təsbit edilmiş qammaların ən mükəmməli məhz budur!” 96
əl ədvar”ın “Məhbub dövrlərin adları” sərlövhəli son dərəcə maraqlı və əhəmiyyətli doqquzuncu fəsli bu sözlərlə başlanır: “musiqi sənəti il ə məşğul olan hər kəs “şüdud” 97 adlanan dövrl ərlə rastlaşır. Bu dövrlərin h ər biri özlüyündə xüsusi bir təməl üzərində dayanan bina misalında d əstgahdır. Bunların sayı 12-dir. 1. Üşşaq; 2.Nəva; 3.Əbu-Salik; 98 4.Rast; 5. İraq; 6.İsfahan; 7.Zirəfkənd; 8.Büzürk; 9.Z əngulah; 99 10.R əhavi; 11.Hüseyni; 12.Hicazi. Urm
əvi bu dəstgahların hər birinin kökünü, səsdüzümünü müfəssəl sur
ətdə, bütün təfərrüatı ilə şərh etdikdən sonra “avazat” bəhsinə keçir. Bunların da hər birinin mövqeyini və funksional mahiyyətini bəlliləşdirir. Yaxın şərq xalqları musiqi sənətində işlənən əsas dövrlər, köklər siyahısını v ə bunlardan hər birinin bir termin kimi etimologiyasını, hərfi mənasını verir. Burada biz tez-tez h əm də fars kəlmələrinə təsadüf edirik. Göründüyü kimi, dövrl ərdən hər birinin özünəməxsus kökü, s əsdüzümü vardır. Dövrlər: Birinci – Üşşaq
S əkkizinci – Əzra (yəni bakirə) On üçüncü – M əşuq
On dördüncü – N əva
On altıncı – Xoş səra İyirminci – Xəzan (payız) İyirmi beşinci – Noy-bahar (yaz) İyirmi altıncı – Vüsal İyirmi yeddinci – Əbu-Salik İyirmi səkkizinci – Gülüstan İyirmi doqquzuncu – Qəmzədə (kədərli, qüssəli)
96
Parru, Sir C.H.H, Thе еvоlutiоn оf thе art оf music, Lоndоn 1896, p.29 97
“Şədd” - ərəbcə musiqidə istər kiçik bir mahnı, istərsə də tamam dəstgah – hər bir musiqi əsərinin kulminasiyası dеməkdir. 98
99 Z əngulə Əfrasiyab Bədəlbəyli. İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti 471
Otuz birinci – Mehregan ( payız gecə-gündüz bərabərliyi ilə əlaqədar xalq şənliyi), bu dövrün səsdüzümü iyirminci dövr (Xəzan) səsdüzümünə yaxındır. Otuz ikinci – İraq Otuz yeddinci – Dilguşa Otuz s
əkkizinci – Bustan Qırxıncı – Rast Qırx ikinci – Zəngulah Qırx dördüncü – İsfahan Qırx beşinci – yenə də Zəngulah (başqa variantda) Qırx altıncı – Gərdaniyə (“İsfahan” dəstgahına mənsub məqam) Qırx səkkizinci – Məclis-əfruz Qırx-doqquzuncu – Nəsim (meh, lətif yel) Əllinci – Canfəza (zövq verən) Əlli ikinci – Mühəyyir-əl-Hüseyni Əlli-üçüncü – Hüseyni Əlli dördüncü – Hicazi Əlli beşinci – Zəndərud (“İsfahan” dəstgahına mənsub məqam) Əlli yeddinci – İraq Əlli doqquzuncu – Zirəfkənd Altmış birinci – Məzdəkani Altmış dördüncü – Nihüft-Hicazi Altmış beşinci – Rəhavi Yetmişinci – Büzürg Yetmiş birinci – Qəveşt Yetmiş ikinci – Qəzəl Yetmiş üçüncü – Damaq (“Ərza” dövrünə mənsub guşə) Yetmiş altıncı – Nouruz-ərəb H əştadıncı – “İsfahan” dəstgahı tərkibinə aid bir şöbə. Bunlardan əlavə Mahur, Fərəh, Şahnaz, Mayə, Səlmək, Nouruz m əqamlarının da səsdüzümü şərh edilir. Kitabın onuncu fəslində dövrlərdə olan ümumi guşələrdən danışılır. Burada eyni şöbənin bir neçə muğam tərkibinə daxil olması ilə əlaqədar m əsələlərə toxunulur. Qeydl ər, şərhlər və monoqrafik məlumat 472 Urm
əvi kitabının on birinci fəslində məxsus “təbəqat” bəhsindən danışır (o, təbəqat terminini həm registr, həm də tonallıq mənasında işlədir). Urm əvi ud musiqi alətini əsas götürərək onun oktavasını Farabidə olduğu kimi 17 pərdəyə bölüb, hər pərdəni ayrılıqda əbcəd hərfləri ilə qeydə alır. Müasir azəri tarında olduğu kimi (qoşa ağ simi birinci oktavanın “do”, qoşa sarı simi isə kiçik oktavanın “sol”) udun da diapazonu kiçik oktavanın “sol” notundan başlamış ta ikinci oktavanın “sol” notu (azəri tarındakı “ qarğı pərdəsi”) qədərdir. Urməvi bu diapazon daxilində Üşşaq, Nəva, Büs əlik (Əbu Salik), Rast, İraq, İsfahan, Zirəfkənd, Büzürg, Zəngulə, R əhavi, Hüseyni və Hicaz muğamlarının ud musiqi alətində tutduqları p ərdələr cədvəlini tərtib edir. Bilindiyi kimi, ərəb dilində sıra, cərgə, səf, qatar, dərəcə, riyazi yaxın m ərtəbə, qat, lay, təbəqə kimi bir çox bir-birinə həm yaxın, həm də eyni zamanda ayrılıqda başqa-başqa məfhumları ifadə edən “təbəqə-təbəqat” termini Yaxın və Orta Şərq musiqi kitablarında (Farabinin “Kitab musiqi- k əbir” və Əbu Abdulla ibn Məhəmməd ibn Əhməd ibn Yusif Xorəzminin “M əfatih-il-ülum” əsərinin musiqi fəslində) musiqi səslərinin (s əslənmələrinin) kəskinliyi (daha doğrusu ucalıq, zil-bəm dərəcələrini) və h əm də səslərin siqləti, yəni ağırlığı cəhətincə riyazi mərtəbəsini göstərən qaydalar m ənasında işlənir. Urm əvi də bu məsələdə öz sələflərinin “təbəqat” kəlməsinə verdikləri m ənanı qəbul edərək əsərinin on birinci fəslində yuxarıda adlarını qeyd etdiyimiz on iki muğamdan əlavə: Səba, Düstəgani, Həzən, Nou-bahar, Əzra, Xoş səra, Gülüstani, İraq məqamlarının da ud pərdələrindəki mövqeyini göst ərir və bunların hər birinin təbəqat üzrə cədvəlini tərsim edir, (söz g
əlişi bu cəhəti də qeyd etmək lazımdır ki, kitabda olan cədvəllər mü əllifin rəsmxətt və nəqşşünaslıq sənəti üzrə də mahir olduğunu göstərir: lakin t əəssüf ki, Urməvinin özünün əlyazmasını görmək bizə nəsib olmamışdır). Kitabın on ikinci fəsli yenə də ud musiqi alətinin pərdələri ilə əlaqədardır. Bu fəsil kitabın axırında musiqi səslərinin kağız üzərində qeydi (tabulatura t ərtibi) kimi böyük və əhəmiyyətli elmi təşəbbüs və sınayış üçün hazırlıq baxımından olduqca qiymətlidir. Həmin fəslin axırında Urməvi Yüklə 3,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|