Ərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi Üzeyir Hacıbəyli adına Bakı Musiqi Akademiyası
Yüklə 3,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
Qeydl ər, şərhlər və monoqrafik məlumat 466
Urm
əvinin musiqi nəzəriyyəsi üzrə yazdığı ikinci məşhur elmi əsəri “Kitab-
əl ədvar”dır. 90
Orta əsr azəri musiqisinin əsasını elmi surətdə şərh və təhlil edən bu, son d ərəcə qiymətli kitabın ayrı-ayrı nüsxələri haqqında indicə, bu m əqaləmizin haşiyəsində verdiyimiz biblioqrafik məlumat yəqin ki, naqisdir. Çünki vaxtı ilə Şərq xəttatlarının bunun daha bir çox surətini çıxardıb kitabın sayını artırmış olduqları şübhəsizdir. Lakin bununla bərabər dünyanın müxtəlif ölkələrində saxlanılan “Kitab-əl-ədvar”ın ayrı-ayrı nüsx
ələrində nəzərə çarpan bəzi (daha doğrusu bir çox) mətn ayrılığı da h əmin köçürücülərin buraxdıqları səhvlərdən irəli gəlir. Urm əvi “Kitab-əl-ədvar” əsərini 1252-ci ildə, hələ xəlifə Müstəsim sarayında çalışdığı zaman yazıb tamamlamışdır. Hazırda bu əsərin ən bütöv v ə tam nüsxələrindən biri “Mövlana Mübarək şahın şərhi” adı altında olan kitabdır. Bu nüsxə 1663-cü ildən etibarən Britaniya muzeyində saxlanılır (Şərq şöbəsi, №2361). Burada y əqin ki, hər şeydən əvvəl nəzər-diqqəti cəlb edən cəhət “Mövlana Mübar ək şahın” şəxsiyyətidir. Söz yox ki, “Mövlana Mübarək
90
Kitabın bir nüsхəsi Lеninqrad Univеrsitеti Şərq fakültəsi kitabхanasında, №474; bir nüsхəsi Britaniya muzеyi kitabхanasının Şərq şöbəsində, №163 və 2361 (fransızcaya Еrlanjе tərəfindən həmin bu nüsхədən tərcümə еdilmişdir); Оksfоrdda Bоdlеy kitabхanasında, № 161; Paris mili kitabхanasında, №2865 (Əbdülhəmid Əluçinin dеdiyinə gör ə, bu nüsхə səhvən Əbu Bəkr-il-Raziyə mənsub еdilmişdir); bir yaхşı nüsхəsi İstanbulda Nur- Оsmaniyyə kitabхansında, №3653 (1940-cı illərdə Üzеyir Hacıbəylinin təşəbbüsü ilə bu nüsхənin fоtо-surəti çıхarılıb Bakıya gətirilmiş, о vaхtdan Mеmarlıq və İncəsənət İnstitutu kitabхanasında, saхlanılır); İstanbulda Məhməd Fatеh məscidinin kitabхanasında, №3661; Tеhranda Dеputatlar Məclisi kitabхanasında; Nyu-Yоrkun Kоlumbiya Univеrsitеti kitabхanasında, №306; Bеrlin Dövlət kitabхanasında və s.
ХV əsrdə türk musiqi alimi Əhməd оğlu Şükrulla Səfiəddin Urməvinin “Kitab-əl- ədvar” əsərini türkcəyə tərcümə еtmişdir. О, bu yazısına türk musiqisi və musiqi alətləri haqqında 21 fəsildən ibarət yеni məlumat dəхi əlavə еtmişdir. Əhməd оğlu Şükrullanın h əmin əlyazmasının bir nüsхəsi görkəmli türk musiqişünası Rauf Yеktanın (1878-1035) şəхsi kitabхanasında saхlanılmışdır (baх: A.Lavignac, Еncyclоpеdiе dе la musiquе еt dic
tiоnnairе du cоnsеrvatоirе, Paris, 1922, p.2680).
İraq musiqi tariхçilərindən Abbas Əzavi göstərir ki, Səfiəddin Urməvinin “Kitab- əl-ədvar” əsərindən bəzi fəsillər Əhməd оğlu Şükrullanın tərcüməsində ХХ əsrin əvvəllərində İstanbulda çıхan “Şəhbal” jurnalının sоn nömrələrində çap еdilmişdir. Əfrasiyab Bədəlbəyli. İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti 467
şah” ya bir təxəllüs, ya ləqəb, ya da daha möhtəməl zənn etməli olsaq və köhn
ə təbir ilə desək, bir “nam-müstəar”dır. Bəs bu adam kimdir? Qərbi Avropa şərqşünasları 91 bu mübh əm “sirri” faş etmək üçün “mübarək” k əlməsinin burada sifət, yoxsa isim olmasını müəyyən etməyi vacib hesab edirl ər. Halbuku Şərqin Orta əsr tarixində bir neçə “Mübarək şah”lara t əsadüf edirik ki, bunlar heç də yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi “nam- müst əar” sayılmazlar: 1) Orta Asiyada Çağatay nəslindən, Xara – Hülaku ilə Orqınanın oğlu Mübarək şah – 1266-ci ildə taxta oturmuşdur; 2) Teymurl
əng Qazaqanın nəvəsi Hüseyn ilə birlikdə türkmənlər tərəfindən 1362-ci ild ə əsir alınıb zindanda saxlanıldıqdan sonra Əli bəy tərəfindən azad edildikd ə onlara maddi kömək göstərən türkmən tacir Mübarək şah; 3) Yedigey xanın oğlu Mübarək şah 1413-cü ildə sakin olduğu Xorəzm şəhərindən Teymur oğlu Şahruxun qoşunları tərəfindən qovulmuşdur; 4) XVI
əsrin əvvəllərindən Bədəxşan milli hərəkatının başçısı Mübarək şah Müz
əffər; 5) XIII əsrin əvvəllərində yazan müəlliflərdən Mübarək şah M ərvərrudi (Fəxrəddin) və s. Adlarını qeyd etdiyimiz bütün bu Mübarək şahlardan heç birinin Urm əvi əsəri ilə əlaqədar olmadığını isbata ehtiyac yoxdur. Buna görə də Q ərbi Avropa alimlərindən bəzilərinin “mübarək” sözünün hərfi mənasını b əlliləşdirmək yolu ilə “Kitab-əl ədvar”ı şərh edən alimin kim olduğunu mü əyyən etmək təşəbbüsü bizcə, ümidverici sayıla bilməz. Odur ki, bu xüsusda Q ərbi Avropa alimlərindən d-r C.H.Farmerin və Yaxın Şərq ölk ələrində Şərq musiqisi tarixi üzrə çalışan daha bir neçə alimin mülahiz ələrin daha inandırıcı kimi qəbul etmək mümkündür. Bu alimlərin fikrinc ə, Mövlana Mübarək şah XIV əsrin ən görkəmli alimlərindən biri sayılan əl-Cürcanidir. 92 O, Urm əvi “Kitab-əl-ədvar”ının şərhini 1375-ci ildə
91 B.Rodolphe D’Erlanger. La musique arabe, tom premiere, p. XXV. 92
Əl-Cürcani əs-Sеyid-Şərif Əli ibn Məhəmməd 1339-cu ildə Astrabad yaхınlığındakı Tacu q əsəbəsində anadan оlmuş, 1413-cü ildə H.C.Farmеrə görə, 819 hicri, yəni 1416-m., V.Bartоlda görə isə 881 hicri=1476-1477 miladi (?), Əsərləri, III cild, səh.323 və 32) Şirazda vəfat еtmişdir. Оnun tеrminоlоji və sоraq kitabı (И.Ю.Крачковский, Избранные сочинения, Т.IV, с.69-70), fəlsəfi əsəri (C.Brоckеlmann. Gеschichtе dеr arabischеn litеratur, II, Bеrlin, 1902, səh.216) və nəhayət risaləsi (əlyazısı Britaniya muzеyinin Şərq şöbəsində, № 3143) məşhurdur. Risalənin böyük bir fəsli musiqi sənəti haqqındadır (həmin kitabхana, № 823). Yüklə 3,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|