Ərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi Üzeyir Hacıbəyli adına Bakı Musiqi Akademiyası
Yüklə 3,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
Əfrasiyab Bədəlbəyli. İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti 473
Üşşaq, Rast, Busəlik, İraq, Nou-ruz, İsfahan muğamlarının səsdüzümünü verir.
“Kitab- əl ədvar”ın on üçüncü fəsli musiqi sənətinin ən vacib və əsas sah ələrindən biri olan vəzn, ölçü, ritm (iqa) məsələsinə həsr olunmuşdur. Bilindiyi kimi, “iqa” b əhsi hələ Urməvidən çox-çox əvvəl Şərq musiqişünasları tərəfindən geniş surətdə işlənmiş, şərh və təhlil edilmişdir. Musiqid
ə vəznin nədən ibarət olması, onun tutduğu mövqe, onun mahiyyəti, daşıdığı funksiya haqqında Urməvidən qabaq yaşayıb yaradan musiqi aliml əri musiqi sənətinin bu mühüm bəhsini dəqiqləşdirməyə çalışmış, v əznin qısaca elmi tərifini vermişlər. O cümlədən, Farabi vəznin mahiyy ətini belə təyin edir: “İqa - sədaların zaman ərzində yayılışı, müxtəlif uzunluqda olan s əslərin vaxt daxilində müntəzəm surətdə bölünməsi dem əkdir”. İbn-Sina isə öz “Kitab-şəfa” əsərində vəzni müəyyən zaman daxilind ə və müəyyən müddət ərzində müntəzəm qayda üzrə təqsim olunan z ərblərin məcmusu adlandırır. Urm əvi öz böyük ustadlarının vəzn haqqındakı bu elmi təriflərini heç d ə inkar etmir. Lakin o, bu elmi anlayışların daha konkret və daha dəqiq ifad əsinə çalışır. O yazır: “Vəzn, zaman etibarı ilə bir-birindən ayrılıqda s əslənən və öz vahidləri arasında müəyyən surətdə təsbit edilmiş münasib ətdə bulunan və beləliklə bərabər dövrlərdə xüsusi vəziyyət kəsb ed ən nəqərat ardıcıllığından ibarətdir” (Urməvi və başqa Orta əsr musiqişünasları “nəqərə” kəlməsini zərb mənasında, “nəqərat” sözünü isə c əm sayında zərblər mənasında işlədirlər. Ehtimal etmək olar ki, Az ərbaycan zərbli musiqi alətlərindən olan nağara bu sözdən əmələ g əlmişdir). Urməvinin vəzn haqqındakı tərifi belədir: “Vəzn zaman etibarı il ə müntəzəm məntiqi nisbətdə olan və bərabər dövrlər ərzində müəyyən v əziyyət (hal) alan zərblərin 100 peyd
ərpey və müttəsil ardıcıllığı ( istimrarı)dır”. Sonra Urməvi əlavə olaraq qeyd edir: “Həmin bu dövrlərin istimrar (sür əklilik, ardıcıllıq) bərabərliyini və zərblər nisbətindəki tarazlığı v ə uyğunluğu ən dürüst və düzgün təyin edən mizan isə insanın daxili hissi (hass ə-tül-iqa), ehsas və fərasətidir”.
100
Yuхarıda göstərildiyi kimi, Urməvi “nəqərat” yazır. Qeydl ər, şərhlər və monoqrafik məlumat 474 Bel
əliklə, Urməvi vəznin əsas mahiyyətini şərh edərək göstərir ki, z ərblər dövr etməsindəki (dövranında olan) ardıcıllığın düzgün nisbətdə olub- olmadığını dürüst təyin edən məhz insanın intuisiyası, şüuru, dərrakəsi v ə duyğusudur. Urm əvi vəzn bəhsini davam etdirərək yazır: “Biz, iki müxtəlif müt əhərrik səqil (ağır) hərfi (daha doğrusu iki hecanı – Ə.B.) məsələn, “tana” sözünü t ələffüz etdikdə dilimizdə damağımız üzərinə iki müxtəlif keyfiyy ətdə olan zərb vurmuş oluruq. Bu iki zərb arasında müəyyən bir vaxt, müdd ət keçir: ya uzun, ya qısa, ya da orta. Həmin bu vaxtın, müddətin son d ərəcə qısa bir həddə çatdırılması nəticəsində əldə edilən aralıq (davamı etibarı ilə o qədər qısa bir ara ki, onun hiss olunması çətindir) barmaqları t əbil üzərində sürüşdürdükdə əmələ gələn titrəyiş səslərindəki aralığı xatırladır. Eləcə də iki zərb arasındakı müddəti istənilən qədər uzatmaq üçün h ədd-hüdud yoxdur. Belə uzun sürən fasiləni ölçmək asan iş deyil. Odur ki, iki z ərb arasında davam edə bilən bu iki növ ifrat (yəni son dərədə qısa, ya da çox uzun sür ən) müddət təbii (normal) vəzn üçün münasib olmur. Halbuki orta sür ətdə olan ölçülər daha uyğun hesab edilməlidir. Sən şeir oxuduqda m əmdud
101
hecaları icab etdiyi tərzdə uzatmayıb məqsur 102
hecalar kimi yeyin söyl əsən vəzn büsbütün pozular. Odur ki, tələffüz zamanı k əlmələrin hecaları arasındakı müddət vəznin (təfilələrin) tələb etdiyi ah əngə tabe olaraq bəzi hallarda nisbətən uzun, bəzi hallarda isə əksinə, qısa olmalıdır. Bu isə həmin qeyd etdiyimiz dürüst vaxtarası, yəni fasilə dem
əkdir. Düzgün fasil ə ölçüsü zərblərarası müddətin bəzisinin nisbətən uzun, b əzisinin isə qısalığını tələb edir. Bu tələbə düzgün riayət edilməməyin n əticəsi olaraq ahəngin pozulduğunu hiss etmək üçün çox da böyük istedad sahibi olmaq şərt deyil. Çünki belə bir uyğunsuzluq dərhal duyulur, nəzərə çarpır. Halbuki vəznə hörmət göstərildiyi halda və vəzn düzgün, ahəngdar t ərzdə vurulduğu zaman insan qəlbində böyük fərəh və sevinc duyğusu, h əzz, zövq və qənaətbəxşlik yaranır”.
101
Musiqi üzr ə-səqil (ağır) 102 Musiqi üzr ə – хəfif (yüngül) Yüklə 3,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|