Farmakologiya

1.3.Adrenergik sinapslarga ta’sir etuvchi vositalar

Simpatik nervlarning postganglionar tolasi oxirida joylashgan neyro-effektor sinapslarda qo‘zg‘alish impulsining o‘tkazilishi mediator-noradrenalin (NA) vositasida amalga oshadi. Simpatik nerv tolalarinig oxiri effektor a’zo ichida tarmoqlanib, nozik to‘r hosil qiladilar. Ularning uchlari kengaygan bo‘lib, u erda NAning sintezi kechadi va NA to‘planadi. NA fenilalanindan hosil bo‘ladi (fenilalanin-tirozin-DOFA-NA-adrenalin), bunda bir qator fermentlar ishtirok etadi. DOFA va dofamin neyronlar, NA bo‘lsa, vezikulalarda hosil bo‘ladi, chunki dofamin β-gidorksilaza faqat vezikulalarda uchraydi. Adrenergik nerv tolalarida NA uch xil turdagi zahira sifatida yig‘iladi:

• 
  (labil) o‘zgaruvchan-vezikulalarda;
  
• 
  (stabil) turg‘un-vezikulalarda;
  
• 
  erkin-sitoplazmada;
  

Simpatik nervlarni qitiqlaganda ularning oxiridan sinaptik yoriqchaga NA ajraladi va postsinaptik membranada joylashgan adrenoretseptorlar bilan bog‘lanib, ularning depolyarizatsiyalaydi. Adrenoretseptorlarning har-xil kimyoviy birikmalarga sezgirligi bir xil emas, shuning uchun quyidagi adrenoretseptorlar tafovut qilingan:
α₁-adrenergik sinapsning postsinaptik membranasida joylashgan.
α₂-adrenergik sinapsning presinaptik membranasida (uni qo‘zg‘atilsa NA ajralishi kamayadi), sinapslardan tashqarida, asosan tomirlarning nerv tolalari etmagan ichki qavatida joylashgan (intima), xoynaxoy qondagi adrenalin bilan qo‘zg‘alsa kerak.
β -adrenoretseptorlar postsinaptik membranada joylashgan bo‘lib, β₁-yurakda, β₂-bronxlar, tomirlarda, bachadonda bor.
Presinaptik membranada joylashgan β₂-adrenoretseptorlar xam, bo‘lsa kerak deb taxmin qilinadi (uni qo‘zg‘atilsa NA ajralishi ortadi).
Adrenoretseptorlarning qo‘zg‘alishi, ularga xos bo‘lgan o‘zgarishlar bilan namoyon bo‘ladi. Odatda α- adrenoretseptorlar qo‘zg‘alganda a’zoning faolligi ortadi (ichak mushaklardan tashqari, ularning tonusi pasayadi). β-adrenoretseptorlar qo‘zg‘alganda, a’zoning faolligi susayadi (yurakdan tashqari:-taxikardiya, qisqarish kuchi ortadi, avtomatizm ortadi, o‘tkazuvchanlik engillashadi). To‘qimalarda α va β-adrenoretseptorlarning nisbati har xil. Teri, buyrak, ichak qon tomirlarda, me’da-ichak traktining sfinkterlarida, qorataloqning trabekulalarida α-adrenoretseptor ustunlik qiladi.
Bronxlar va sklet mushaklari tomirlarida, hamda yurakda asosan β-adrenoretseptorlar bor. Uglevod va yog‘ almashinuvini boshqaruvchi funksional faol makromlekulalarda xam β-adrenoretseptorlar bor, chunki adrenomimetiklar ta’sirida adrenilatsiklaza faollashadi, ATFdan sAMF hosil bo‘lishi ortib, u proteinkinaza va fosforilaza fermentlarining faolligini navbatma-navbat oshiradi. Natijada glikogen parchalanishi tezlashadi-giperglikemiya yuzaga keladi.
sAMFning ko‘payishi triglitseridlipaza fermentini ham faolligini oshiradi. Natijada, triglitseridlar parchalanib, glitserin va yog‘ kislotalarining miqdori oshib ketadi. NA adrenoretseptoplarga qisqa ta’sir ko‘rsatadi, chunki uning 75-80% presinaptik membranaga tez qayta so‘riladi (neyronal yutilishi) va zahira qilinadi. NAning qolgan qismi effektor xujayralarga yutiladi (ekstraneyronal yutilish – asosan silliq mushaklar) va KOMT (katexol-o-metiltransferaza) va MAO (monoaminoksidaza) ta’sirida parchalanadi.
Presinaptik membranadagi NA xam mitoxondriyalarning MAO si ta’sirida parchalanadi.
Sinaptik (tirqish) yoriqqa ajralgan katexolaminlar, asosan effektor xujayralarning sitoplazmasidagi KOMT fermenti ta’sirida parchalanadi.