Fuad əLİyev mirabdulla əLİyev
Yüklə 0,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- NAXÇIVAN XANLIĞININ SİYASİ TARİXİ
33
körpüdən keçən yükə görə bu qaydada gömrük alınırdı. Hər at üçün (yüklü və ya yüksüz) 8 qəpik, hər qaramal üçün 8 qəpik, hər ailəyə görə 50 qəpik, dəfn olunmaq məqsədilə Xorasana aparılan müsəlman cənazəsi üçün 50 qəpik. Gətirilən məlumat bizcə Naxçıvan xanlığındakı mürəkkəb vergi sistemi haqqında fikir yürütməyə imkan verir.
Bazarlarda pul, çəki və ölçü vahidlərinin müxtəlifliyi ticarətin normal aparılmasında ciddi çətinliklər törədirdi. Naxçıvan bazarlarında İran, Türkiyə, Rusiya və Gürcüstanda, habelə Şuşada, Xoyda, Təbrizdə və b. şəhərlərdə kəsilmiş pullar dövriyyədə idi. Müxtəlif şəhərlərdə zərb olunmuş pulların dəyəri də bir-birindən fərqlənirdi. Xüsusilə yerli pul vahidlərinin sabit olmaması ticarətin gedişini çətinləşdirirdi. Siyasi hadisələr, habelə şəraitlə əlaqədar xanlar özlərinin pul vahidlərinin dəyərini dəyişməyə məcbur olurdular. Belə hallar da bazarlarda pul dövriyyəsini ləngidirdi. Azərbaycanın başqa şəhərlərindən fərqli olaraq Naxçıvan xanlığında pul zərb edilmirdi. Ona görə də xanlıqda dövriyyədə əsasən İran və Azərbaycan pul vahidləri işlədilirdi: «tümən», «yarım tümən», «sahibqıran», «pənahabad», «yarım pənahabad», «şahı», «yarım şahı», «para», «mahmudiyyə», «səksənlik», «yüzlük» və s. Pul vahidləri kimi, ölçü və çəki vahidləri də müxtəlif idi. Tədqiq olunan dövrdə Azərbaycanda və eləcə də İranda «hər vilayətin özünəməxsus ölçü və çəki vahidləri var idi» 26
tərəfindən işğal edildikdən sonrakı dövrdə də müəyyən müddət bu cür ölçü və çəki vahidləri qüvvədə qalmışdı. Yalnız xeyli vaxt keçdikdən sonra yeni pul sistemi, ölçü və çəki vahidlərinin nizama salınması barədə çar məmurları tərəfindən müəyyən tədbirlər görüldü. Xanlıqlar dövründə nəinki ayrı-ayrı xanlıqlarda. hətta bir xanlığın öz daxilində də ölçü və çəki vahidləri fərqlənirdi. Odur ki, alqı-satqı zamanı bəzən ciddi mübahisələr baş verirdi. Hər kəs çalışırdı ki, malı alıb-satarkən öz çəki və ölçü vahidindən istifadə etsin. Necə deyərlər: «hərə öz arşını ilə ölçürdü». XVIII əsrin ikinci yarısından Naxçıvan xanlığında ictimai-iqtisadi vəziyyət təqribən belə idi.
26 Д. Томара. Экономическое положение Ирана. СПб., 1985, 114 34
İran hakimiyyəti dövründə Azərbaycanın başqa vilayətlərindən fərqli olaraq, Naxçıvan diyarını şah tərəfindən təyin edilmiş iki hakim idarə edirdi. Naxçıvan ölkəsinin hakimi və süvari bölmələrinin başçısı (Xakim-e tümən-e Naxiçevan). Hər iki hakim Naxçıvan diyarında daha yüksək nüfuza malik yerli kəngərli tayfasının nümayəndələrindən təyin edilirdi. Bu iki rəsmi hakimdən savayı kəngərli tayfasından olan vəkil və ağsaqqallar da Naxçıvan diyarının idarə edilməsində müəyyən fəaliyyət göstərirdilər. Kəngərli tayfasını Qızıllı, Sarbanlar, Ağabəyli, Qaradolaq, Əlixanlı, Qaraxanbəyli, Qarabağlar kəndlərinin əhalisi təşkil edirdi. Nadir şahın ölümü (1747) Cənubi Qafqazda, o cümlədən Azərbaycanda İran dövlətinin ağalığına son qoyulmasını sürətləndirdi. Azərbaycanda şah tərəfindən təyin edilmiş hakimlər hər yerdən qovuldu Azərbaycanın yerli feodalları və elbəyilər İran zülmünə qarşı qalxan ümumxalq mübarizəsindən istifadə edərək, yerlərdə hakimiyyəti öz əllərinə keçirir, özlərini müstəqil xan elan edirdilər. Yerli feodallara arxalanan kəngərli tayfasının başçısı Heydərqulu xan da özünü Naxçıvan xanlığının müstəqil hakimi elan etdi. Zəngəzur dağlarından başlamış Araz çayı vadisinə qədər ərazidə yerləşən Naxçıvan xanlığı iqtisadi və hərbi imkanlarına görə, digər xanlıqlardan o qədər də fərqlənmirdi. Öz hakimiyyətini gücləndirmək və yerli işğalçılardan müdafiə olunmaq üçün Heydərqulu xan daha qüdrətli sayılan xanlıqlara arxalanmaq qərarına gəldi. Çox güman ki, elə bu məqsədlə də Heydərqulu xan XVIII əsrin 50-ci illərində Qarabağ xanlığının banisi Pənahəli xanın görüşünə getmişdi. Pənahəli xanın gördüyü siyasi tədbirlərdə Heydərqulu xanın iştirakını da bununla izah etmək lazımdır. Belə ki, özünə güclü rəqib saydığı Şəkili Çələbi xana qarşı yürüşə hazırlaşan Pənahəli xana hörmət əlaməti olaraq Heydərqulu xan da öz qoşunları ilə Qarabağa gəldi. 1752-ci ildə həyata keçirilən. həmin yürüşdə gəncəli [47-48]
Şahverdi xan, qaradağlı Qasım xan, İrəvanlı Hüseyn xan, xoylu Əhməd xan dəxi iştirak edirdilər 1 Bu yürüşün nəticələri haqqında A. A. Bakıxanovun və digər müəlliflərin əsərlərində ətraflı məlumat verilir. Biz yalnız bu yürüşün müvəffəqiyyətsizliklə nəticələndiyini qeyd etməklə kifayətlənirik. Həmin məğlubiyyətdən sonra Heydərqulu xan Naxçıvana qayıdaraq xanlığı möhkəmləndirmək üçün bir sıra tədbirlər həyata keçirdi. Belə ki xəzinənin gəlirini artıran ticarəti inkişaf etdirmək məqsədi ilə xanlıqda və şəhərlərin özündə rabitə vasitələrini qaydaya saldı. Heydərqulu xan köhnə körpülərin təmir olunması və çaylar üzərində yeni körpülərin salınması haqqında əmr verdi. Həmin körpülərdən biri Şəkərabad kəndində bu günədək qalmaqdadır. Heydərqulu xanın ölümündən sonra (1763/64) Naxçıvan xanlığı nisbətən zəiflədi. Onun sələfi Hacı xan Kəngərli İran hakimi Kərim xan Zəndi (1763—1779) qarşısında zəiflik göstərib ona boyun əydi. Sonralar Kərim xan Zəndi onu Şiraza dəvət etdi və kiçik günah üstündə əsir aldı. Naxçıvan taxtında Hacı xanı əvəz edən Heydərqulu xanın oğlu Rəhim xan da hakimiyyətdə uzun müddət qala bilmədi. 1770-ci ildə Kərim xan Zəndin köməyilə Naxçıvanda hakimiyyətə gəlmiş Əliqulu xan da öz növbəsində üç ildən sonra Vəliqulu xan Kəngərli tərəfindən devrildi.
1 Mirzə Adıgözəl bəy. Qarabağnamə. Bakı. 1950, s. 59, Əbdül Lətif Əfəndi. Şəki xanlarının tarixi, Bakı, 1926, s. 9. Yüklə 0,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|