Фяхряддин Вейсялли. СЕМИОТИКА
306
K-propozisiyalar k-predikatları potensial referensiya məqam-
ları kimi dəyərləndirə bilər. M-propozisiya bu xəbərə m-predikatdır:
nəticədə aid edilən çoxluq nəzəriyyəsi rekonstruksiyalardır. Ancaq
bu çoxluq nəzəri konstrukt hansısa konseptual bir Ģeyə bağlanmır və
ya hansısa bir konseptual Ģey üçün mövcud deyil. M-
propozisiyasını hər bir hala aid edilən gerçəklik dəyəri daxil edilən
sonsuz cədvəllər kimi göstərmək olar. Bu zaman görərik ki, aidliyin
əsasında hansı konsept durması heç bir rol oynamır.
C-nin propozisiyası [[C]]
Hal
W
1
W
2
W
3
W
4
W
5
W
6
C-nin gerçəklik dəyəri
0 0 1 0 1 1
Ġndi hər bir ifadədə MHS-nin Ģərhinə baxaq. Məsələn, /Hans/
xüsusi adını və /mən/ əvəzliyini götürək. Hər cür MHS-da Ģərhlərin
funksiyalarının öz referentləri var. Universum H
w
ayrıca söyləmdə
hər bir aləm üçün fərdi ifadə yaranır.
Buradan belə tərif alınır:
Ġstənilən T fərdi söyləmlər üçün [[T]] elə funksiyadır ki, o hər
bir mümkün hala w-də [[T]]
w
aid edir. H
w
-də fərd T-yə w referenti
aid edilir.
/Mən/ əvəzliyi üçün [[mən]]
w
onun iĢləndiyi cümlədə Ģəxsdir,
onda w dünyası əks olunub. /Hans/ adı hər dünya üçün fərdidir, bu
fərdə ad referens edir. Əgər baĢqa situasiyalarda bir neçə Hans olsa,
onda biz onları iĢarələyirik və Hans
1
, Hans
2,
Hans
3
qismən
omonimlər kimi fərqləndirilir. Bu fərdi söyləmlərin Ģərhləri MHS-
də fərdi anlayıĢlar və ya fərdi konseptlər adlandırılırlar, baxmayaraq
ki, burada söhbət konseptual Ģeydən yox, riyazi mənada
funksiyalardan gedir.
ifadə
intensiya
w-də təzahürü
E
cümlə
fərdi söyləm
xəbər ifadəsi
[[E]]
propozisiya
fərdi konsept
əlamət
[[E]]
w
gerçəklik dəyəri
H
w
-də fərd
w -də m-xəbər
Х. Д
ИЛ ИШАРЯЛЯРИНИН СЕМАНТИК САЩЯЛЯР ЦЗРЯ ТЯЩЛИЛИ
307
Propozisiya və fərdi konseptlərin [[...]] tipinin funksiyası
MHS-də həmin ifadələrin intensiyaları kimi göstərilir. A- ifadəsinin
intensiyası söyləm üçün hər bir mümkün məqamda öz
ekstensiyasını
verir= [[A]]
w
. Cümlənin intensiyası onun
propozisiyasıdır və onun gerçəklik dəyəri cümlənin mümkün
məqamda gerçəklik meyarıdır. Fərdi söyləmin intensiyası onun
konsepti, ekstensiyası isə məqamda ona referent edilən fərddir.
Beləliklə, 4-cü tərif belə olur:
Ġstənilən A söyləmi üçün A-nın intensiyası [[A]] elə bir
funksiyadır ki, o istənilən məqamda
w
dünyada xüsusi tipli w
eyniliyi verir. [[A]]
w
w dünyasında A-nın ekstensiyasıdır.
Xəbər ifadələri üçün onların ekstensiyaları müəyyən mə-
qamda m-predikatlardır. Deməli, onların intensiyaları hər məqamda
unversumun üzərində əldə edilən m-predikatdır.
Beləliklə, tərif belə olacaq:
Ġstənilən P xəbər söyləmləri üçün [[P]] elə funksiyadır ki, o
mümkün Ģəraitdə W-də H
w
üzərində m-predikatı onun ekstensiyası
kimi [[P]]
w
aid edilir.
Biryerli xəbər ifadələrinin intensiyaları MHS-də əlamətlər,
çoxyerlilərinki isə relasiyalar adlanır.
[A] ifadəsinin Ģərhi modeldə A-nın bütün mümkün situa-
siyalarda [[A]]
w
ekstensiyasına uyğun gəlir. Ona görə də bunu
ekstensial model kimi göstərmək olar. Formal dilin intensional
modelində bazis ifadənin intensiyası Ģərh kimi yozulur. Bu da [[...]]
iĢarəsilə göstərilir. Fərdi konstantlar və variabellər individual
konsepti Ģərh kimi, biryerli predikat konstantlarını ―əlamət‖ və s.
kimi hasab edir. Ġndi bizə intensional düzəltmə qaydaları çatıĢmır.
Bunları ekstensiyal qaydalardan düzəltmək olar.
Bu qaydanın iĢlənməsi üçün intensional qaydanı belə
verməliyik:
(Kompozisional qayda)
Kq
1(pe)
[[P1 (T)]
=1 gdw [P
1
] ([T]
)= 1
Фяхряддин Вейсялли. СЕМИОТИКА
308
Göründüyü kimi, [[A]]
w
w dünyasında olan modeldə [A]-nın
eynidir, deməli, indiyəqədərki ekstensional qayda hər bir məqama
tətbiq edilə bilər. Deməli, Ģərhlər yalnız bir söyləm kontekstilə
məhdudlaĢmır. Ġkincisi, həmin səbəbdən mənaca müxtəlif ifadələrin
Ģərhləri kütləvi Ģəkildə təsadüfən götürülən söyləm kontekstilə üst-
üstə düĢmür (məs., arıq və cazibədar), onlar eyni predikatları bildir-
mədikləri üçün ən azı elə bir məqam var ki, orada /arıq/ iĢlənə bilər,
/cazibədar/ yox. Ona görə də onlar müxtəlif m-predikatlar ola bilər,
çünki iki funksiya hər bir arqument üçün eyni dəyər olmursa,
deməli, onlar müxtəlifdirlər. Eynilə iki intensiya eyni məqama
müxtəlif ekstensiyalar verirlərsə, deməli, müxtəlifdirlər. Amma
intensionallaĢdırma ifadələrin MHS-də müxtəlif mənalı ifadələrin
eyni cür Ģərhinə zəmanət vermir.
Ġntensional model formal tərcümə dili üçün təhlil olunan təbii
dilə intensional Ģərh verir. Bu sistemdə bütün cümlələr üçün
gerçəklik Ģərtləri verilir. Məsələn, /PiĢik Hansa nifrət edir//
cümləsinə aĢağıdakı Ģərhi verə bilərik.
Ġstənilən w Ģərait üçün W-də /PiĢik Hansa nifrət edir// o
zaman düzdür ki, H
w
-də ən azı fərd var, o da düzdür:
[[piĢik]]
w
(u) = 1 və [[nifrət edir]]
w
(u, Hans) = 1
Beləliklə, aĢağıdakı təriflər alınır:
a)
cümlə məntiqi cəhətdən düzdür, gdw C bütün mə-
qamlarda düzdür.
b)
C
1
cümləsi məntiqi cəhətdən C
2
-ni ehtiva edir, gdw hər
bir Ģəraitdə C
1
düz, C
2
isə səhvdir.
c)
A
1
və A
2
ifadələri məntiqi cəhətdən ekvivalentdir, gdw
onlar identik intensiyalara, yəni istənilən halda identik eksten-
siyalara malikdir.
/Cazibədar/ Ģəxs həm Ģəxsi, həm də /cazibədar/ sözləri intuitiv
o deməkdir ki, həm Ģəxsi, həm də cazibədarı ehtiva edir. Bunları
Kq
1
hər bir w Ģəraitində W üçün etibarlıdır.
[[P1 (T)]]
w
=1 gdw [[P
1
]]
w
([[T]]
w
)= 1
Dostları ilə paylaş: |