Фяхряддин вейсялли

Фяхряддин Вейсялли. СЕМИОТИКА
 
 
306 
K-propozisiyalar  k-predikatları  potensial  referensiya  məqam-
ları kimi dəyərləndirə bilər. M-propozisiya bu xəbərə m-predikatdır: 
nəticədə  aid  edilən  çoxluq  nəzəriyyəsi  rekonstruksiyalardır.  Ancaq 
bu çoxluq nəzəri konstrukt hansısa konseptual bir Ģeyə bağlanmır və 
ya  hansısa  bir  konseptual  Ģey  üçün  mövcud  deyil.  M-
propozisiyasını hər bir hala aid edilən gerçəklik dəyəri daxil edilən 
sonsuz cədvəllər kimi göstərmək olar. Bu zaman görərik ki, aidliyin 
əsasında hansı konsept durması heç bir rol oynamır. 
C-nin propozisiyası [[C]] 
 
Hal 
W
1
 W
2 
W
3 
W
4 
W
5 
W
6
 
C-nin gerçəklik dəyəri 
0 0 1 0 1 1 
 
Ġndi hər bir ifadədə MHS-nin Ģərhinə baxaq. Məsələn, /Hans/ 
xüsusi adını və /mən/ əvəzliyini götürək. Hər cür MHS-da Ģərhlərin 
funksiyalarının öz referentləri var. Universum  H
w
  ayrıca  söyləmdə 
hər bir aləm üçün fərdi ifadə yaranır. 
Buradan belə tərif alınır: 
Ġstənilən T fərdi söyləmlər üçün [[T]] elə funksiyadır ki, o hər 
bir mümkün hala w-də [[T]]
w 
aid edir. H
w
-də fərd T-yə w referenti 
aid edilir. 
/Mən/ əvəzliyi üçün [[mən]]
w
 onun iĢləndiyi cümlədə Ģəxsdir, 
onda w dünyası əks olunub. /Hans/ adı hər dünya üçün fərdidir, bu 
fərdə ad referens edir. Əgər baĢqa situasiyalarda bir neçə Hans olsa, 
onda  biz  onları  iĢarələyirik  və  Hans
1
,  Hans
2, 
Hans
3 
qismən 
omonimlər  kimi  fərqləndirilir.  Bu  fərdi  söyləmlərin  Ģərhləri  MHS-
də fərdi anlayıĢlar və ya fərdi konseptlər adlandırılırlar, baxmayaraq 
ki,  burada  söhbət  konseptual  Ģeydən  yox,  riyazi  mənada 
funksiyalardan gedir. 
ifadə 
intensiya 
w-də təzahürü 
E 
cümlə 
fərdi söyləm 
xəbər ifadəsi 
[[E]] 
propozisiya 
fərdi konsept 
əlamət 
[[E]]
w 
gerçəklik dəyəri 
H
 w
 -də fərd 
w -də m-xəbər 

---

Х. Д
ИЛ ИШАРЯЛЯРИНИН СЕМАНТИК САЩЯЛЯР ЦЗРЯ ТЯЩЛИЛИ
 
 
307 
Propozisiya  və  fərdi  konseptlərin  [[...]]  tipinin  funksiyası 
MHS-də həmin ifadələrin intensiyaları kimi göstərilir. A- ifadəsinin 
intensiyası  söyləm  üçün  hər  bir  mümkün  məqamda  öz 
ekstensiyasını 
verir=  [[A]]
w
.  Cümlənin  intensiyası  onun 
propozisiyasıdır  və  onun  gerçəklik  dəyəri  cümlənin  mümkün 
məqamda  gerçəklik  meyarıdır.  Fərdi  söyləmin  intensiyası  onun 
konsepti, ekstensiyası isə məqamda ona referent edilən fərddir. 
Beləliklə, 4-cü tərif belə olur: 
Ġstənilən  A  söyləmi  üçün  A-nın  intensiyası  [[A]]  elə  bir 
funksiyadır  ki,  o  istənilən  məqamda 
w
  dünyada  xüsusi  tipli  w 
eyniliyi verir. [[A]]
w
 w dünyasında A-nın ekstensiyasıdır. 
Xəbər  ifadələri  üçün  onların  ekstensiyaları  müəyyən  mə-
qamda m-predikatlardır. Deməli, onların intensiyaları hər məqamda 
unversumun üzərində əldə edilən m-predikatdır. 
Beləliklə, tərif belə olacaq: 
Ġstənilən  P  xəbər  söyləmləri  üçün  [[P]]  elə  funksiyadır  ki,  o 
mümkün Ģəraitdə W-də H
w
 üzərində  m-predikatı  onun ekstensiyası 
kimi [[P]]
w
 aid edilir. 
Biryerli  xəbər  ifadələrinin  intensiyaları  MHS-də  əlamətlər, 
çoxyerlilərinki isə relasiyalar adlanır. 
[A]  ifadəsinin  Ģərhi  modeldə  A-nın  bütün  mümkün  situa-
siyalarda  [[A]]
w 
ekstensiyasına  uyğun  gəlir.  Ona  görə  də  bunu 
ekstensial  model  kimi  göstərmək  olar.  Formal  dilin  intensional 
modelində bazis ifadənin intensiyası Ģərh kimi yozulur. Bu da [[...]] 
iĢarəsilə  göstərilir.  Fərdi  konstantlar  və  variabellər  individual 
konsepti  Ģərh  kimi,  biryerli  predikat  konstantlarını  ―əlamət‖  və  s. 
kimi  hasab  edir.  Ġndi  bizə  intensional  düzəltmə  qaydaları  çatıĢmır. 
Bunları ekstensiyal qaydalardan düzəltmək olar. 
 
 
 
 
Bu  qaydanın  iĢlənməsi  üçün  intensional  qaydanı  belə 
verməliyik: 
(Kompozisional qayda)
  
Kq
1(pe)
 [[P1 (T)]
 
=1 gdw [P
1
] ([T]
 
)= 1
 
 

---

Фяхряддин Вейсялли. СЕМИОТИКА
 
 
308 
 
 
 
 
Göründüyü kimi,  [[A]]
w 
w dünyasında olan modeldə [A]-nın 
eynidir,  deməli,  indiyəqədərki  ekstensional  qayda  hər  bir  məqama 
tətbiq  edilə  bilər.  Deməli,  Ģərhlər  yalnız  bir  söyləm  kontekstilə 
məhdudlaĢmır. Ġkincisi, həmin səbəbdən mənaca müxtəlif ifadələrin 
Ģərhləri kütləvi Ģəkildə təsadüfən götürülən söyləm kontekstilə üst-
üstə düĢmür (məs., arıq və cazibədar), onlar eyni predikatları bildir-
mədikləri üçün ən azı elə bir məqam var ki, orada /arıq/ iĢlənə bilər, 
/cazibədar/ yox. Ona görə də onlar müxtəlif m-predikatlar ola bilər, 
çünki  iki  funksiya  hər  bir  arqument  üçün  eyni  dəyər  olmursa, 
deməli,  onlar  müxtəlifdirlər.  Eynilə  iki  intensiya  eyni  məqama 
müxtəlif  ekstensiyalar  verirlərsə,  deməli,  müxtəlifdirlər.  Amma 
intensionallaĢdırma  ifadələrin  MHS-də  müxtəlif  mənalı  ifadələrin 
eyni cür Ģərhinə zəmanət vermir. 
Ġntensional model formal tərcümə dili üçün təhlil olunan təbii 
dilə  intensional  Ģərh  verir.  Bu  sistemdə  bütün  cümlələr  üçün 
gerçəklik  Ģərtləri  verilir.  Məsələn,  /PiĢik  Hansa  nifrət  edir// 
cümləsinə aĢağıdakı Ģərhi verə bilərik. 
Ġstənilən  w  Ģərait  üçün  W-də  /PiĢik  Hansa  nifrət  edir//  o 
zaman düzdür ki, H
w
-də ən azı fərd var, o da düzdür: 
[[piĢik]]
w 
(u) = 1 və [[nifrət edir]]
w
 (u, Hans) = 1 
Beləliklə, aĢağıdakı təriflər alınır: 
a)
 
cümlə  məntiqi  cəhətdən  düzdür,  gdw  C  bütün  mə-
qamlarda düzdür. 
b)
 
C
1
  cümləsi  məntiqi  cəhətdən  C
2
-ni  ehtiva  edir,  gdw  hər 
bir Ģəraitdə C
1
 düz, C
2
 isə səhvdir. 
c)
 
A
1
  və  A
2
  ifadələri  məntiqi  cəhətdən  ekvivalentdir,  gdw 
onlar  identik  intensiyalara,  yəni  istənilən  halda  identik  eksten-
siyalara malikdir. 
/Cazibədar/ Ģəxs həm Ģəxsi, həm də /cazibədar/ sözləri intuitiv 
o  deməkdir  ki,  həm  Ģəxsi,  həm  də  cazibədarı  ehtiva  edir.  Bunları 
Kq
1
   hər bir w Ģəraitində W üçün etibarlıdır. 
 
[[P1 (T)]]
w 
=1 gdw [[P
1
]]
w 
([[T]]
w 
)= 1 

---