Фяхряддин вейсялли

ХЫ. Д
ИЛ ИШАРЯЛЯРИНИН ПРАГМАТИК ВЯ СИГМАТИК 
ХЦСУСИЙЙЯТЛЯРИ
 
 
315 
 
 
XI. 
Dil işarə
l
ə
rinin praqmatik  
v
ə
 siqmatik 
xüsusiyyə
tl
ə
ri 
 
 
XI.1. Ümumi qeydlər 
 
C. Sviftin  «Qulliverin  səyahətləri»  romanında  (III  hissə,  VIII 
fəsil) qəhrəmanlar dilsiz keçinməyi qərara alırlar. Bunun üçün onlar 
bellərinə içərisi əĢyalarla dolu kisə yükləyib bir-birilə rastlaĢanda nə 
demək  istəyirdilərsə,  sözün  denotatını  –  əĢyanı  çıxardıb 
göstərirdilər.  Lakin  bu  cür  ünsiyyət  normal  cəmiyyəti  təmin  edə 
bilməz,  çünki  bu  yolla  abstrakt  məfhumları  (sevgi,  məhəbbət, 
düĢmənçilik  hissləri  və  s.)  göstərmək  qeyri-mümkündür.  Ondan 
baĢqa,  belədə  informasiya  mübadiləsi  olmur.  Canlı  dildə  ünsiyyət 
zamanı  əĢya  və  ya  varlığın  özü  deyil,  onları  əvəz  edən  sözlər  və 
onlar arasındakı əlaqələr mühüm rol oynayır. 
 
XI.2. İşarələrin aspektləri haqqında 
 
Semiotika ilə inikas nəzəriyyəsi arasındakı əlaqələri filosoflar 
daha çox xüsusi və süni dillərin timsalında çözməyə çalıĢırlar, çünki 
belədə təbii dillərin mürəkkəbliyi minimuma enmiĢ olur. Məs., iĢarə 
ilə  onun  maddi  varlığı  arasındakı  əlaqə  təbii  dillərdə  çox 
mürəkkəbdir.  Eyni  iĢarələrin  müxtəlif  variantlarda  çıxıĢ  etməsini 
dilçiliyin bir neçə sahəsi – fonologiya, morfologiya, semantika və s. 
öyrənir. Təbii dillərin sintaksisində də mürəkkəbliklər çoxdur. 
MəĢhur  alman  alimi  G.Klaus  semiotikanı  ilk  növbədə  dil 
iĢarələri  haqqında  ümumi  nəzəriyyə  kimi  tərifləndirir.  Onun 
fikrincə, semiotik baxımdan dilin tədqiqi zamanı aĢağıdakı faktorlar 
nəzərə alınmalıdır: 

---

Фяхряддин Вейсялли. СЕМИОТИКА
 
 
316 
1.
 
ġüurda əks olunan obyekt (O) 
2.
 
Dil iĢarələri (Ġ) 
3.
 
Fikirdə əks olunanlar (Ə) 
4.
 
ĠĢarələrdən istifadə edən və baĢa düĢən adamlar, iĢarələrin 
cəmiyyətlərlə əlaqəsi (A) (bax: Ģəkil 34)
1
. 
Beləliklə,  iĢarə  nəzəriyyəsində  4  cür  əlaqədən  söhbət  gedir. 
Birinci  halda  onu  sintaksis  adlandırırlar,  söhbət  bir  iĢarə  ilə 
digərlərinin birləĢməsindən gedir(bax ĠX fəsil). 
 
 
Ġ
1 
 
 
 
                                   sintaksis 
 
                                  (birləĢmə qaydaları) 
 
 
Ġ 
                                                        praqmatik 
 
 
Ġ (C)                                                  kimə və nəyə 
                                                           yönəlikliyi 
                                   semantika 
siqmatika 
 
Ġnikasın obyekti 
(əĢyalar, əlamətlər, 
əlaqələr) 
                                                         Ə 
 
 
ĠĢarənin dilin baĢqa 
iĢarələrilə əlaqəsi 
(morfem, leksem, 
cümlə və s.) 
Dil iĢarələri 
(morfem, leksem, 
cümlə və s.) 
ĠĢarədən 
istifadə edən 
baĢqa 
cəmiyyətlər və 
insanlar 
инсанлар 
AnlayıĢ və ifadələrin 
fikirdə inikası, əksi və s. 
ĠĢarədən 
istifadə edən 
baĢqa
 
cəmiyyətlər 
və
 
insanlar 
инсанлар 

---

ХЫ. Д
ИЛ ИШАРЯЛЯРИНИН ПРАГМАТИК ВЯ СИГМАТИК 
ХЦСУСИЙЙЯТЛЯРИ
 
 
317 
                əks olunan obyekt       Şəkil 34. İşarələrin əlaqə formaları 
ĠĢarələrin 2-ci aspekti məfhum və söyləmlərin fikri ifadəsidir. 
ĠX fəsildə verdiyimiz /tozsoran/ sözü motivləĢib, o mürəkkəb iĢarə 
kimi  /toz/  və  /sormaq/  iĢarələrinin  məcmusundan  irəli  gələn  məna 
ifadə  edir.  /tozsoran/,  /qabyuyan  deyil/,  /maĢın  sürən/  deyil,  məhz 
evin, həyətin, hər hansı bir əĢyanın tozunu təmizləmək üçün istifadə 
olunan  texniki  avadanlıqdır.  ĠĢarənin  bu  aspektinə  semantika 
deyilir. 
Üçüncü əlaqə iĢarənin onu iĢlədən adam, cəmiyyət, kollektiv 
və  s.-ə  olan  münasibətdir,  yəni  söz,  cümlə,  ifadə  kimə  və  nəyə 
yönəlib. Məs., pambıqçı qarĢısında çıxıĢ edən natiq nəzərə almalıdır 
ki, o elektron hesablayıcılar istehsal edənlər qarĢısında çıxıĢ etmir, o 
deyərsə  ki,  «pambıq  kolunun  hər  biri  2  bit  informasiya  daĢıyır», 
əlbəttə, pambıqçılar onu baĢa düĢməyəcəklər. Bu aspekti praqma-
tika adlandırırlar(daha ətraflı irəlidə). 
Nəhayət,  dördüncü  aspekt  iĢarənin  inikası  olan  obyekt 
avadanlığın, aparatın özüdür, böyükdür ya kiçikdir, hansı rəngdədir, 
gücü nə qədərdir, yaxın və uzaq məsafəyə daĢına bilirmi, haradadır, 
necədir və s. Bu aspekti isə siqmatika adlandırırlar
2
. 
Semiotika ayrı-ayrı konkret iĢarələrin materiyası və ya yazıda 
necə verilməsilə məĢğul olmur, o, iĢarələrin obrazlarını öyrənir. Hər 
bir  maddi  iĢarə  xüsusi  individdir,  fərddir,  o  iki  dəfə  eyni  cür  gələ 
bilməz və onun bir sıra əlamətləri var ki, onlar semiotik yanaĢmada 
rol oynamır. Məs., bizim mətndə iĢlətdiyimiz iĢarə sözünün hər dəfə 
iĢlənəndə elə əlamətləri olur ki, baĢqa hallarda bu əlamətlər olmur-
lar.  Səhv  yazanda  və  ya  düzgün  deməyəndə  eyni  iĢarə  obrazını, 
onun  haqqında  yaranan  fikirləri  asanlaqla  duymaq  olur.  Əsas  odur 
ki, bir sözün reallaĢmaları oxĢar olsun və eyni obrazı əks etdirsinlər. 
Burada  abstraktlaĢma  olmalıdır.  Biz  deyə  bilərik  ki,  x  və  y  arasın-
dakı əlaqə ekvivalentdir. ĠĢarələrin təmsilçiləri mücərrəd siniflərdir. 
ĠĢarənin  nüsxələri  abstraksiyanın  elementləridir,  yəni  eyni  iĢarə 
obrazının  reallıqlarıdır.  Bu  reallıqlar  eyni  iĢarə  obrazına  ekviva-
lentlik  əlaqəsilə  bağlanır.  Bir  iĢarə  obrazı  ekvivalent  iĢarə  nüs-
xələrinin  strukturunu  təĢkil  edir,  yəni  elə  sxem  və  ya  modeldir  ki, 

---