Фяхряддин вейсялли

ХЫ. Д
ИЛ ИШАРЯЛЯРИНИН ПРАГМАТИК ВЯ СИГМАТИК 
ХЦСУСИЙЙЯТЛЯРИ
 
 
327 
hansı Ģəraitdə, bu söz hansı hiss və həyəcanı doğurur və s. 
Beləliklə, bütün  bu  deyilənlərdən  sonra belə  nəticəyə  gəlmək 
olar  ki,  semiotika  dil  iĢarələri,  onlar  arasındakı  münasibətlər 
haqqında ümumi nəzəriyyədir, onlar təfəkkürə, obyektiv gerçəkliyə 
və insana olan münasibətiləri ifadə edirlər. 
Deməli, bizə, ilk öncə verilən iĢarənin maddi varlığıdırsa, on-
da bunun arxasında söz-məfhum qarĢılaĢmasına uyğun gələn Ģeylər, 
əlamətlər  və  əlaqələr  durur.  Cümlə  qarĢılaĢmasına  isə  mahiyyət 
uyğun  gəlir.  Söz  cümlənin,  məfhum  isə  ifadənin  (fikrin)  tərkib 
hissəsidir. Cümlə sözdən, ifadə məfhumdan qabaqdır. Dərketmənin 
məqsədi  gerçəklik  və  varlıq  haqqında  bilik  əldə  etməkdir.  Ġnsan 
gerçəkliyi  araĢdıranda  ona  rast  gələn  Ģeylər,  əlamətlər  və  əlaqələr 
deyil,  varlıqlardır,  maddi  aləmdir.  ġeyləri,  əlamətləri  və  əlaqələri 
insan maddi aləmi öz Ģüurunda inikas edən cümlələri təhlil etməklə 
üzə  çıxardır.  Cümlə  və  fikir  ruhi  fəaliyyətin  iĢidir.  Dərketmənin 
nəticəsi isə hökmdür. Hökm elə bir psixi aktdır ki, ondan cümlələrə 
mücərrədləĢmə  vasitəsilə  keçirik.  Hökm  psixologiya  və  dərket-
mənin obyektidir, bu zaman psixi proseslər tədqiq olunmur. 
Söz  məfhumun  linqvistik  forması  olduğu  kimi,  cümlə  də 
ifadənin linqvistik formasıdır. Söz və cümlə konkret dildən asılıdır, 
məfhum və ifadə isə dildən asılı deyildir. 
Nəhayət,  yuxarıda  qeyd  etdiyimiz  siqmatik  aspekt  haqqında 
bir  qədər  ətraflı  danıĢmq  istərdik.  Siqmatika  iĢarə  ilə  obyekt  ara-
sındakı münasibətləri araĢdırır. Xüsusi metadil kimi öz ideal obyek-
tindən  danıĢarkən  siqmatika  ilə  semantika  arasındakı  fərqə  fikir 
verməmək  olar.  O,  süni  dillərə  tətbiq  olunanda  semantika  və  praq-
matikadan  fərqini  daha  aydın  görmək  olur.  Məsələni  ilk  dəfə  elmi 
dövriyyəyə gətirənin Q.Klaus olduğunu qeyd edən H.Busman yazır 
ki,  siqmatika  semantikanın  bir  hissəsi  kim  götürülə  bilər,  çünki 
iĢarələr  bilavasitə  obyektiv  gerçəkliyə  aid  deyillər,  onlar  əlaqələri 
məfhumlar  vasitəsilə  ifadə  edirlər.  ―Bu  mənada,-deyə  H.Busman 
yazır,-  siqmatikanın  semantikadan  fərqləndirilməsi  ekstensiya  və 
intensiya  cütləri  arasındakı  münasibətlərə,  müvafiq  olaraq, 
Q.Freqenin məna və anlam qarĢılaĢmasına uyğun gəlir.‖
7
 Biz məna 
ilə anlamın fərqini birinci fəsildə geniĢ Ģərh etmiĢik. Burada isə bir 

---

Фяхряддин Вейсялли. СЕМИОТИКА
 
 
328 
qədər  ekstensiya  və  intensiya  barədə  danĢmaq  istərdik.  Ekstensiya 
iĢarənin  göstərdiyi  elementlər  sinfinin  dildəki  ifadəsidir.  Bunu 
denotasiya,  desiqnasiya  və  referensiya  kimi  də  iĢlədirlər. 
Ekstensiona  tərifdə  intensiyadan  (anlamdan)  fərqli  olaraq  ifadənin 
aid olduğu bütün obyektlərin sadalanmasına əsaslanır. Ġntensiya isə 
məfhumu  müəyyən  edən  əlamətlərlə  təyin  edilir.  Məsələn,  alman 
dilində  /Abandstern/(axĢam  ulduzu)  və  /Morgenstern/  (dan  ulduzu) 
ekstensional  baxımdan  eynidirlər,  çünki  hər  ikisi  Venera  planetini 
bildirir. Intensional baxımdan isə fərqlidirlər. Cümlənin ekstensiyası 
onun  gerçəklik  dəyəridir.  Ġntensiya,  deyildiyi  kimi,  eyni  anlayıĢı 
bildirən  əlamətlərin  sadalanması  ilə  müəyyən  edilir.  Məsələn, 
/violençel/  (skripka).  Beləlikə,  Q.Freqe  yanaĢması  ilə  izah  etsək, 
siqmatika  anlama,  semantika  iə  mənaya  uyğun  gəlir.  ĠĢarələrin 
siqmatik  aspekti  sinonimliyi  və  çoxmənalığı  açmaqda  ciddi 
köməklik göstərə bilər. 
 
 
XI.4. Fəslin ədəbiyyatı və qeydlər 
 
1
  Bu  və  bundan  sonrakı  bölmənin  əsas  ideyaları  müəllifin  çap 
olunmuĢ aĢağıdakı əsərlərindən götürülüb. Bax: F.Veysəlli.Bir daha dilin 
iĢarəviliyi hqqında. ―Azərbaycanda Xarici Dillər‖ jurnalı.Bakı, 2007, s.19-
33. Yenə həmin müəllf: Struktur dilçiliyin əsasları. Studia Philologica.III, 
Bakı, 2009. 
2 
G.Klaus.Göstərilən əsəri, s.57. 
3 
G.Yule.Pragmatics. Oxford University.2008, s.3.. 
4 
H.Bußmann.  Lexikon  der  Sprachwissenschaft.  Stuttgart,  1990, 
S.617;  P.  H.Matthews.  Oxford  Concise  Dictionary  of  Linguistics.Oxford 
University Press, 1997, p.300. 
5 
F.Veysəlli. Struktur dilçiliyin əsasları. Studia Philologica.III, Bakı, 
2009,s.206. 
6 
Yenə orada, s.203. 
7
H.Bußmann.  Lexikon  der  Sprachwissenschaft.Stuttgart,  1990, 
S.684. 

---

ХЫ. А
Д ЭЮСТЯРИЪИСИ
 
 
329 
 
 
Ad göstə
ricil
ə
ri 
 
 
 
A 
Auqustin – 59 
Aristotel (Ərəstun) – 8, 45, 273, 274 
Areopaqitr D. – 60 
Arutyunova N. – 162 
Asafyev B. – 202, 206, 220 
Averinsev S. – 162 
 
B 
Balli ġ. – 67 
Bart R. – 83, 84, 89 
Bəhmənyar – 60 
Benvenist E. – 43, 91, 105 106, 187 
BirviĢ M. – 265 
Blumfild L. – 181 
Bolzano B. – 63, 64, 8 
Boduen de Kurtene Ġ.A. – 257 
Busman H. – 325, 326 
Büler K. – 30, 43, 75, 89, 112, 120 
 
C 
Cəkəndof R. – 257, 259, 266, 267, 
269, 312 
 
Ç 
Çaykovski P. – 207  
Çeredniçenko T. – 220 
 
D 
Darvin Ç. – 136 
Dekart R. – 69, 99, 106 
DinorĢoyev M. – 87 
Douti D. – 257, 264, 265, 267 
 
E 
Eko U. – 6, 29, 37, 42, 43, 49, 56, 58, 
84, 90, 188 
 
F 
Farens – 10, 103 
Freqe Q – 10, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 
19, 20, 24, 26, 31, 34, 42, 43, 123, 
164, 181, 310, 325, 326 
Frisch K.fon – 94, 95, 97, 98, 106 
 
G 
Giro P. – 120, 126, 162 
 
H 
Hacıbəyli Ü. – 28, 68, 211 
Haydeqqer M. – 10 
Heqel Q. – 10 
Herakl – 59 
Herder Y. – 9, 57, 80 
Hermogen – 59 
Hoof Y.van – 132 
Humboldt V.fon – 9, 45, 46, 57, 58 
Hüseynli N. – 61, 62, 86, 87 
Husserl E. – 10, 64, 67, 73 
 
X 
Xomski N. – 57, 106, 137, 233, 318 
 
İ 
Ġbn Sina – 60 , 61, 62 
 
J 
Jinkin N. – 83, 90, 133, 162 
Juravlyov A. – 145, 162 

---