Фяхряддин вейсялли

Фяхряддин Вейсялли. СЕМИОТИКА
 
 
294 
7-ci mərhələ Sq
7 

x (x=u ^ 

y nifrət et (x,y) ^piĢik (y)))
 
Kvantor  tətbiq  edilənə  qədər  variabellər  sərbəstdir,  sonra  isə 
bağlıdır, çünki kvantor qoĢulur. 
Bağlı  variabellər  xüsusi  çevrilmələri  istisna  edirlər  (məs,  bir 
Ģey  var,  o  x-ə  nifrət  edir  və  o,  piĢikdir),  ancaq  sərbəst  variabellər 
buna imkan verir. 
Referensial  və  predikativ  ĠS-lər  Sq
1
  və  Sq
4
-də  mübtəda  və 
tamamlığın yerini doldurur, onlar felin komplementləridir, ona görə 
də referensieldirlər. Sq
5
-dən sonra gələn ĠS-lər ismi xəbərə aid olub 
predikativdirlər. Bunların hər ikisi nəzərə alınmalıdır. 
Xüsusi adlar və indefinit ĠS-lər müxtəlif rollar oynayır. 
PiĢik (x) ^ nifrət et (x,u) u vasitəsilə xüsusi ad 
Məstan  /nifrət  et/-in  2-ci  arqument  yerini  doldurur.  Amma 
/piĢikdir/  də  xüsusi  predikativ  nifrət  et-in  1-ci  arqumentini  idarə 
edir. Onları birləĢdirmək olar. 
Hansı  xəbərlərin  hansı  arqumentləri  tələb  etməsini  müəy-
yənləĢdirmək vacibdir. Adətən mübtəda felin 1-ci arqumentidir. 
Bütün  bazis  ifadələr  (artikl  və  kopuladan  baĢqa)  beĢyerli 
xəbər ifadələri kimi tərcümə edilir, həmçinin xüsusi adlar. 
Tərcümə: ĠS  Məstan: = həmçinin yumĢaq (piĢik adı kimi) 
        Ġ piĢik: piĢik (-) – Ģəxs 
        S arıq arıq (-) – ağıllı, cazibədar 
        FS çəkir çək (-) – tikir 
       TF tanıyır tanı (-,-)- nifrət edir 
SoruĢula  bilər,  niyə  xüsusi  adlar  biryerli  xəbər  konstantları 
kimi  tərcümə  olunmur.  Məsələ  burasındadır  ki,  xüsusi  adlar  bir 
fərdə aid olub, bir adın daĢıyıcısıdır (mətndə xüsusi ad hər bir adın 
daĢıyıcısıdır,  amma  faktiki  olaraq  eyni  adda  çox  adam  ola  bilər). 
Xüsusi  adın  xəbər  ifadəsi  kimi  verilməsi  =  u-da  bir  arqument 
ifadəsilə  doldurulmalıdır.  Digər  tərəfdən,  bir  fərd  üçün  doğrudan 
xəbərlik, yəni u üçündür, çünki x Məstandır. X=u-ya ekvivalentdir. 
BaĢqa predikat ifadələri üçün (isim, fel, sifət) bu, mümkün deyildir. 
Beləliklə, xüsusi adların o biri söyləmlərdən fərqi aydın olur. 

---

Х. Д
ИЛ ИШАРЯЛЯРИНИН СЕМАНТИК САЩЯЛЯР ЦЗРЯ ТЯЩЛИЛИ
 
 
295 
Alman  və  ingilis  dillərində  köməkçi  fellə  artiklin  tərcüməsi 
sadəcə olaraq sıfır tərcümə adlanır. 
Tərcümə qaydası
1
 (Tq
1
)- eine N=N (isim) 
(Tq
5
) ist NP=NP (ĠS) 
(Tq
6
) ist A=A 
/Katze/  (piĢik)  biryerli  xəbər  ifadəsi  bütün  piĢikləri  ehtiva  edir, 
yəni  ĠS  /eine  Katze/  eynilə  bir  xəbəri  ifadə  edir.  Bunu  /ist/  köməkçi 
felilə birləĢdirdikdə yenə biryerli xəbər ifadəsi alırıq. /eine Katze/ ĠS-i 
/ist  eine  Katze/  FS-dən  onunla  fərqlənir  ki,  birincidə  predikasiya 
subyektə,  ikincidə  isə  subyektin  referentinə  aid  olur.  Qaydaları  və 
tərcümələri ümumiləĢdirərək belə nəticəyə gəlmək olar: 
a)
 
ist eine Person= eine Person=Person=Person (-) 
b)
 
ist Frans=Hans= -=h 
c)
 
ist klug = klug =klug (-) 
Sifət üçün qayda belə olacaq 
 
 
 
Ist eine reizbare Person (cazibəli Ģəxsdir) 
= eine reizbare Person   
Tq
5
 
= reizbare Person  
 
Tq
2
 
= reizbar ^ Person 
 
Tq
3 
= reizbar (-)^ Person (-) 
Hər  iki  qayda  felin  ĠS-lərlə  birləĢməsi  üçün  mövcudluq 
kvantoru əlavə edir. 
 
 
 
/.../  x  qeydləri  boĢ  yerlərin  variabellərlə  doldurulması 
üçündür. 
/Ute schielt an/ (Ute gözünü qıyır) cümləsi belə yazılacaq: 

x
 (/ Ute ^ schielt/ -x)    
Tq
1 

x
 (/- = u ^schiel (-)/-x)  
Tərcümə 

x
 (x = u ^schiel x/) 
 
x əvəzetməsi 
Tq
3
 AcN = A^A 
Tq
1
 ĠS FS = 

x
 (/ĠS ^ FS/ -x) 

---

Фяхряддин Вейсялли. СЕМИОТИКА
 
 
296 
AĢağıdakı misal bir az mürəkkəbdir. 
/Hans ist eine kluge Person// 
=

x 
(/Hans^ ist eine kluge Person /-x)  
Tq
1 
=

x 
(/Hans^ eine kluge Person /-x)    
Tq
5
 
=

x 
(/Hans^ kluge Person /-x) 
 
Tq
2
 
=

x 
(/Hans^ kluge^ Person /-x) 
 
Tq
3
 
=

x 
(/=h^ kluge (-)^Person (-) /-x)    
Tərcümə 
=

x 
(/x=h^ klug (x) n Person (x))    
 –x əvəzetməsi 
Tranzitiv fel Tq
1-ə 
analoji olacaq, yəni eyni prosesdir. 
 
 
 
Bu təsvirə iradlar bundan ibarətdir: 1) həddən artıq mürəkkəb 
qeyd  iĢarələri  var,  digər  tərəfdən  formal  göstərilən  yalnız  qadın 
cinsi üçün nəzərdə tutulur. Müəyyən artikl və digər determinativlər 
(dieses, jener, alle, manche, kein) nəzərə alınmır. 
/Eine Katze hasst Haus// 
=

x
 (/eine Katze hasst Haus (+)  
 
Tq
1
 
=

x
 (/Katze^ hasst Haus /+)    
 
Tq
2
 
=

x
 (/Katze^ 

y (/hasst Haus/-y) (-x)  
Tq
4
 
=

x
 (/Katze (-)^

y (/hasst (-,-)^ =u (-y) /-x) Tərcümə 
Ġndi  bütün  tərcümə  mərhələləri  arxada  qaldı.  Yalnız 
variabelləri vermək lazımdır. Məsələn, 
=

x
 (/Katze (-)^

y (/hasst Haus (-y) ^ y =u) 
AĢağıda variabellər əlavə edilir. 
Deməli,  tərcümə  bazası  fraqmentlərin  bazis  ifadələri  üçün 
düzgün  yol  göstərir,  yəni  biryerli  xəbər  ifadələri  isim,  sifət  və 
keçməz  fellər  üçün  təklif  olunur.  Tərcümə  qaydalarının  isə  4 
problemi öz həllini tapır: 
1) Referensial və predikativ ĠS-lər. Tq
1
 və Tq
4
 referensial ismi 
söyləmlər üçün aid olmaqla, hər biri subyekt və obyekt arqumentləri 
üçün  mövcudluq  kvantoru  daxil  edir.  Predikativ  ismi  söyləmlərin 
Tq  ilə  tərcüməsində  bu  belə  olmur.  Beləliklə,  referensial  və 
Tq
4 
TVNP = 

y 
(/TV^ NP/-y) 

---