Фяхряддин вейсялли

Х. Д
ИЛ ИШАРЯЛЯРИНИН СЕМАНТИК САЩЯЛЯР ЦЗРЯ ТЯЩЛИЛИ
 
 
287 
O, qütbləĢmə ilə düz gəlmir, bu zaman universal dil əlamətləri daha 
mənalı  görünür.  QütbləĢmə  hər  bir  predikasiyanın  kökündə  durur, 
deməli,  bütün  sözlərin  mənasına  aid  olur.  Cümlə  də  qütbləĢmədən 
kənar deyildir, çünki hər cümlənin bir xəbəri olur və fellər predikat 
ifadələridir. Dildə hər bir kateqoriyalaĢma binardır. 
Prototip  nəzəriyyəsi  semantika  üçün  çox  Ģey  etdi.  Əksər 
kateqoriyalarda  prototiplərlə  hərəkət  edirik.  O,  bazis  səviyyəsinin 
kəĢfinə və təsvirinə kömək etdi. O, dəyiĢkən mənaları çevik kateqo-
riyalaĢdırmağa  təkan  verdi.  Bununla  bərabər  leksik  dəqiqləĢmələr, 
kvantifikasiya  və  s.  qütbləĢmənin  kobudluğunun  qarĢısını  aldı. 
Prototip nəzəriyyəsi koqnitiv səviyyəyə meydan açdı. Məlumdur ki, 
həm  struktur,  həm  də  formal  semantika  birbaĢa  mənadan  qaçırlar. 
Struktur  yanaĢma  mənanı  dil  sistemində  ifadənin  semantik  əlaqə-
lərinin  məcmusunu  baĢqa  ifadələrə  münasibətdə  müəyyənləĢdirir. 
Formal  semantika  isə  mənanı  dolayısı  ilə  referensiya  və  gerçəklik 
Ģərtlərinin məntiqi təhlili kimi götürür. 
Konseptual səviyyə  daha bir ciddi problemi: ümumi  koqnitiv 
sistemdə dil mənalarının rolunu qaldırır. O, fərdi biliklə ümumi mə-
dəni  biliyi  eyni  götürmür,  çünki  ümumi  qəbul  olunan  bilik  baza-
sında  hər  bir  sözlü  ünsiyyət  mümkündür.  /Alma  Ģirəsi/  ilə  bağlı 
eksperiment  göstərdi  ki,  mədəni  və  semantik  bilgilər  fərqlən-
dirilməlidir.  Semantik  təsəvvürlər  mədənidən  mahiyyətcə  stabildir. 
Məhz  bu  səbəbdəndir  ki,  sözlərin  mənaları  kültürəl  dəyiĢmələrdə 
stabil  qalır,  dəqiq  və  sadə  yolla  sözlər  arasındakı  məna  əlaqələrini 
açmağa nisbətən imkan tapır. 
Polisemiya  və  məna  dəyiĢməsi  də  koqnitiv  semantikaya 
aiddir.  Demək  olar  ki,  metonimiya  və  metafora  ümumi  koqnitiv 
mexanizmlərlə  idarə  olunur.  Son  zamanlar  koqnitiv  semantika  çox 
inkiĢaf  edib.  Ancaq  onun  tam  formalaĢmıĢ  elm  sahəsi  olduğunu 
demək  tezdir:  məna  əlaqələri;  söz  birləĢmələrinin  ümumi 
məsələləri. Bunlar da güman ki, yaxın gəlcəkdə öz təhlilini tapacaq 
və koqnitiv semantika əhatəli bir elm sahəsi kimi formalaĢacaq. 

---

Фяхряддин Вейсялли. СЕМИОТИКА
 
 
288 
 
X.6. Cümlə semantikası 
 
Cümlənin  semantik  təhlili  diqqəti  çox  cəlb  edir.  O  birbaĢa 
formal  semantika  ilə  bağlıdır  (buna  model  nəzəriyyəsi,  gerçəklik 
Ģərtlərini  açan,  referensial,  məntiqi  və  ya  mümkün  hallar  seman-
tikası  da  deyirlər).  Bu  nəzəri  yanaĢma  referensiyaya  və  gerçəklik 
Ģərtlərinə, yəni məntiqi yanaĢmaya əsaslanır. Bu daha geniĢ, texniki 
və ən çətin semantik nəzəriyyədir. 
Cümlə  tərkibinə  görə  iki  mərhələdə  təhlil  olunur:  birinci 
mərhələdə  təbii  dil  ifadələri  xüsusi  formal  dilə  tərcümə  olunur,  əsasən 
predikat məntiqinin bir variantı kimi, bu da bölgüyə əsaslanır. Mürəkkəb 
ifadənin 
tərcüməsi 
addımbaaddım  cümlənin  komponentlərinin 
tərcüməsindən  ibarət  olur.  Ikinci  mərhələdə  isə  tərcümələr,  yəni 
ekvivalent  götürülən  məntiqi  formullar  model  nəzəriyyəsi  semantikası 
formasında kompozisional Ģərh əldə edir (bax: Ģəkil 32). 
 
Təbii dil 
 
 
 
 
 
                                            
                                                       
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
    
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
        model-nəzəri semantika 
Şəkil 32. İkimərhələli şərh semantikası. 
fraqment 
 
 
 
 
 
cümlələr 
 
 
ictimai dil  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
  
 
 
 
formullar 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ģərhlər  
 
 

---

Х. Д
ИЛ ИШАРЯЛЯРИНИН СЕМАНТИК САЩЯЛЯР ЦЗРЯ ТЯЩЛИЛИ
 
 
289 
Ġlk baxıĢdan bu gərəksiz görünə bilər. Ancaq onun üstünlüyü 
göz qabağındaır. 
Birinci mərhələ daha vacibdir., burada məna təhlil olunur. O, 
təbii dil cümlələrinin semantik strukturunu açıb göstərir. 
Ġkinci mərhələdə götürülən formal dillər matematik dəqiqliklə 
kompozisional  təhlil  olunur.  Ona  görə  də  ikinci  mərhələni  adətən 
atırlar.  Hər  iki  mərhələni  birləĢdirirlər.  Formal  semantika  da  belə 
edir.  Təbii  dil  ifadələrinə  formullar  üzrə  Ģərhlər  verilir.  Sadəcə 
olaraq burada məna təsviri  çox dolğun olur,  bu,  çox vəsait və  vaxt 
tələb edir. 
Semantika hələ dilin böyük hissəsinin təhlilini verməkdə aciz-
dir.  Ona  görə  də  formal  semantikada  fraqment  ilə  məhdudlaĢırlar, 
kompozisional  qaydalar  məhdud  miqdarda  leksem  və  sintaksis 
qaydalarına əsaslanır. 
 
Fraqment qrammatikası 
 
Ifadə  bazası  kimi  fraqmentin  leksikonu  kiçikdir,  ancaq  o 
mühüm  söz  siniflərini  və  minimum  variasiyaları  əhatə  edir. 
Qrammatik  məna  səviyyəsini  istisna  etmək  məqsədilə  fellər  indiki 
zaman məlum növdə, isimlər təkdə, sifətlər adi dərəcədə  götürülür. 
Əsas formalar kateqoriyalara bölünür. 
 
AB əsas ifadələr   
 
Kateqoriyalar 
Əhməd, ġirinnaz  
 
ĠS-ismi söyləm 
PiĢik, Ģəxs   
 
 
Ġ-isim 
Nazik, ağıllı, cazibəli   
S-sifət 
Bir   
 
 
 
D-determinativ 
Çəkir, tikir  
 
 
FS-feli söyləm 
Tanıyır/nifrət edir 
 
TF-təsirli fel 
- Dir   
 
 
 
KF-köməkçi fel/xəbər Ģəkilçisi 
 
Sintaktik  qayda  formal  sistemdə  3  kateqoriyanı  səciyyələn-
dirir:  1)  daxil  olma  kateqoriyası,  yəni  ifadələr  komponent  qayda-

---