Фяхряддин вейсялли

Х. Д
ИЛ ИШАРЯЛЯРИНИН СЕМАНТИК САЩЯЛЯР ЦЗРЯ ТЯЩЛИЛИ
 
 
297 
predikativ  ĠS  arasındakı  fərqlər  nəzərə  alınır,  çünki  yalnız  ĠS-in 
referensial iĢlənməsi referentin olmasını ehtiva edir. 
2) Atributiv və  predikativ  sifətlərin iĢlənməsi  də eyni  cürdür. 
Sifət  hər  dəfədə  xüsusi  xəbərlilik  tələb  edir,  ya  sonra  gələn  isimlə 
ifadə 
olunan 
arqument 
vasitəsilə 
(Tq
5
), 
ya 
da 
kopula 
konstruksiyasının subyektinin referenti vasitəsilə. 
3)  Xüsusi  adlar  və  indefinit  ĠS-lərdə  Tq-ı  eyni  olur,  çünki 
onların hər ikisi biryerli predikat ifadələri kimi götürülür. 
4)  Ümumi  arqumentlər  sistemi  dəqiq  nəticələr  əldə  etməyə 
imkan verir. Arqument  yaradan xəbərliliyi və  ifadələri  (A və  Ġ, TF 
və  ĠS,  FS)  əvvəlcə  xəbərlilik  kimi  bağlayıcılarla  birlikdə  boĢ  yer 
kimi  götürülür,  sonra  boĢ  yerlərə  subyekt  və  obyekt  referentləri 
üçün  variabellər  daxil  edilir  (cümlədə  keçər  fel  varsa).  Bu  zaman 
Tq
1
  və  Tq
4
  boĢ  yerlərə  münasib  variabellər  daxil  edilir,  arqument 
bildirən hallarda həmin variabellər üzə çıxır (bax: Ģəkil 33). 
 
Cümlə 
 [Hans]  ist  [eine  kluge  Person]    [eine  Katze]  hasst 
[Hans] 
ĠS-lər     NP  
                  A    NP         N        NP       TV NP 
 
 
referentlər 
tərcümə                                       (predikativ ĠS, 
                                                      referentsiz) 

x
 (x=f^ klug (x) ^ Person (x)) 
 
Şəkil 33. Predikasiyalar və arqumentlər 
 
 
X.7. Model nəzəriyyəsi semantikası 
 
Xəbərlik-məntiqi  fraqmentin  (XM-F)  məntiqi  dil  üçün  se-
mantikası  bircə  məqsədə  xidmət  edir:  o,  dil  ifadəsinin  gerçəklik 
ehtimalını  müəyyənləĢdirir,  özü  də  hər  bir  ifadə  üçün  bu,  ayrıca 
x 
x 
y 

---

Фяхряддин Вейсялли. СЕМИОТИКА
 
 
298 
olmalıdır.  O,  ifadələrin  gerçəklik  Ģərtlərinin  ümumi  tərifini  verir. 
Məntiqi  dilin  Ģərhi  yenə  də  kompozisional  semantikanın  nümu-
nəsinə  əsaslanır.  Bu  zaman  Ģərh  bazası  model  təĢkil  edir  ki,  bu  da 
XM-fraqmentdə  bütün  bazis  ifadələrinin  gerçəklik  dəyərinin 
müəyyənləĢməsindən  ibarətdir.  Özü  də  hər  bir  dil  üçün  modellər 
istənilən  qədər  ola  bilər.  Konkret  dillərdə  müəyyən  tətbiq  üsul-
larından istifadə  oluna bilər, ancaq bu, modeldə  öz ifadəsini aydın 
tapmalıdır. Ġndi aĢağıda bir XM-F üçün modeldən danıĢaq. 
Xəbər-məntiqi dil üçün model iki komponentdən - universium 
deyilən  göstəricidən  və  dilin  universumundan  ibarətdir.  Kvantator 
və  bütün  bazis  ifadələr  Ģərhlərin  müəyyənləĢməsində  xəbər 
konstantlarının  Ģərhi  üçündür.  Hər  bir  kvantifikasiya  ondan  çıxıĢ 
edir  ki,  mümkün  fərdi  halların  ümumi  sahəsi  var,  bu  hallar  üçün 
kvantorlar toplusunda (S kopus) ya doğru, ya da yalan ola bilər. Bu 
sahəni kvantifikasiya sahəsi adlandırırlar. Bu sahəni dolduran hallar 
əlaqəli variabellərlə təmsil olunur, əslində onlar fərdlərdən ibarətdir. 
Bu  fərdlər  üçün  variabellər  olur,  yəni  onların  mümkün  dəyərləri 
üçün  əvvəlcədən  müəyyən  olunmalıdır  ki,  variabellərin  mümkün 
dəyəri  nədir.  Bunu  modeldə  unversum  verməklə,  ayrı-ayrı  halların 
çoxluğunu  həyata  keçirmək  olar.  Bunsuz  mövcudluq  kvantifi-
kasiyasının  səhv  olmasını  müəyyən  etmək  olmaz.  Bu,  o  zaman 
yalan  olur  ki,  skopusdakı  ifadə  kvantifikasiya  edilən  variabellərin 
heç bir mümkün dəyəri üçün həqiqi olmasın. 

x
 (arıq (x) ^ it (x)) o deməkdir ki, ən azı bir fərdi it var, hər 
ikisi  üçün  /arıq/  və  /it/  xəbəri  düzgündür.  Deməli,  bu  əlamətlərin 
ikisinə  də  malik  olmayan  fərd  düz  deyil.  Bunun  üçün  mümkün 
fərdləri yoxlamaq olar. Deməli, bizim misalda verilən əlamətlərdən 
baĢqa əlamətləri də olan fərdlər tapmaq olar. 
 
 
 
 
 
 
Universium aĢağıdakı fərdlərdən ibarətdir: 
ĠBp   
- AlabaĢ 
hiyləgər itdir 
            
 
-Məstan 
arıq və cazibəli piĢikdir 
    
 
 
-Əhməd 
arıq, ağıllı, cazibədar adamdır 
    
 
 
-Ġlkin  
axmaq adamdır 
    Deməli, 4 fərdin hamısında eyni əlamət müĢahidə olunmur. 

---

Х. Д
ИЛ ИШАРЯЛЯРИНИН СЕМАНТИК САЩЯЛЯР ЦЗРЯ ТЯЩЛИЛИ
 
 
299 
Ġndi  biz bazis  ifadələrinin Ģərhini verə bilərik. Hər bir fərdin 
öz Ģərhini tələb edən əlamətləri var. Bunu əyani olaraq belə göstərə 
bilərik. 
ĠB
2p 
[f]= Məstan [u]- Ġlkin [x]-AlabaĢ [y]- Əhməd 
Model  həm  də  variabellər  üçün  Ģərh  verməlidir,  çünki  piĢik 
(x) və ya ―x=u‖ kimi söyləmlər gələ bilər. Belə söyləmlərin gerçək-
lik  dəyərini  müəyyən  etmək  üçün  onlar  azad  tətbiq  olunanda 
variabellər  konkret  fərdə  aid  olur.  Xəbər  konstantlarının  Ģərhini 
onlar arqument kimi xidmət edən model universiumunun fərdlərinə 
gerçəklik  dəyəri  verən  sistem  olmalıdır.  ġərhlər  hər  bir  fərdə 
gerçəklik  dəyəri  verən  qaydalardan  ibarət  olmalıdır,  yəni  o 
bildirməlidir  ki,  bu  modeldə  həmin  predikasiya  bu  fərdə  aiddir,  ya 
yox. Bunu göstərmək üçün bundan sonra iri iĢarələr tətbiq ediləcək: 
PĠġĠK  [piĢik],  TANI  [tanı]  üçün  və  s.  Universiumun  fərdlərə  aid 
yuxarıdakı göstəricilərə görə PĠġĠK Məstana aid olub 1 həqiqi dəyər 
qazanır, baĢqası üçün isə O olur (Biz ondan çıxıĢ edirik ki, siqaret 
çəkən  adamlardır,  ona  görə  də  Əhməd  piĢik  ola  bilməz).  Öncə 
biryerli  predikat  konstantlarına  Ģərhlər  veririk.  Bunun  üçün 
cədvəldən  istifadə  edirik,  bu  cədvəldə  hər  bir  fərdin  öz  gerçəklik 
qiyməti verilir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ġki  fərd,  Əhməd  və  Hans  Ģəxslərdir,  2-si  arıqdır  və  cazibə-
dardır, Məstan və Əhməd, ikisindən biri piĢik, biri Əhməddir, o ya 
IB 3
p   
  
 
AlabaĢ  
Məstan   Əhməd  Hans 
 
[Ģəxs]=ġƏXS  
  
0 
  
0 
  
1  
1 
[piĢik]= PĠġĠK    
0 
  
1 
  
0  
0 
[arıq]=ARIQ  
 
0  
 
1 
  
1  
0 
[agıllı]=AĞILLI   
0 
 
0 
  
1  
1 
[cazibədar]=
CAZĠBƏDAR 
 0 
  
1  
 
1  
1 
[çəp bax]=SCHIEL  
1  
 
1 
  
0 
0 
[Çək] ÇƏK  
  
0 
  
0 
  
1  
1 
 
 
 
 
 
 

---