Фяхряддин вейсялли

Фяхряддин Вейсялли. СЕМИОТИКА
 
 
300 
tikir, ya da çəkir. Burada iki əlamətin ikisinə də aid olan var (arıq və 
cazibədar). 
Riyazi  mənada  burada  eyni  cür  düzülmüĢləri  funksiyalar 
adlandırmaq  olar.  Funksiyalar  eynilik,  həmçinin  arqument  adlan-
dırıla  bilən  dəyərlərə  malikdir.  ġəxs,  PiĢik  və  Ağıllı  modelin 
fərdlərinin  hər  birinə  gerçəklik  dəyəri  verir,  onlar  funksiyaların 
xüsusi  tipidir  ki,  bunları  riyaziyyatda  ―Predikatlar‖  adlandırırlar, 
yəni  öz  arqumentlərinə  gerçəklik  dəyərini  qazandıran  funksiyalar. 
Riyazi  mənada  m-predikat  terminlərindən  istifadə  edilir,  lakin 
predikatlar  konseptlər  kimi  göstəriləndə  onlar  k-predikatlar  adlan-
dırılırlar. Deməli, birinci tərif belə olacaq: 
m-predikat A çoxluğu üzərində bir funksiyadır,  bu A-nın  hər 
bir elementinə gerçəklik dəyəri verir. 
Bu  yanaĢmada  XM-F  üçün  Ģərh  bazası  hər  bir  yerli  predikat 
konstantlarına  universum  üzərində  bir  m-predikat  üçün  Ģərh  verir. 
M-predikatla  k-predikat  o  mənada  oxĢardırlar  ki,  hər  ikisi  öz 
arqumentləri üçün söyləm konteksti və  ya konkret model verilərsə, 
gerçəklik dəyəri yaradır. 
Ancaq  k-predikatlar  bizim  koqnitiv  sistemdə  konseptlərdir. 
M-predikatlar isə  abstrakt, çoxluq nəzəriyyəsi baxımdan konstrukt-
lardır, yəni arqument və dəyər cütləridir. 
ARIQ dörd cütdən, Məstan 0, PĠġĠK-1, Əhməd-1 və Hans-0-
dan ibarət matematik çoxluqdur. Bunu hər bir arqument kimi aydın 
dəyəri  göstərən  cədvəllə  verə  bilərik.  Əgər  iki  m-predikat  (və  ya 
ümumi:  funksiyalar)  bütün  arqumentlər  üçün  uyğun  dəyərlər 
verərsə, onda onlar identikdir. Bizim modelimizdə  ġƏXS=AĞILLI 
və  ARIQ=CAZĠBƏDAR  uyğun  gəlir  (təsadüfən).  Buraya  aid  olan 
k-predikatlar > Ģəxs, > ağıllı, > arıq və > cazibədar əlbəttə müxtəlif-
dirlər:  4  konseptinin  bir  arqumentə  aidliyi  hər  birinin  müxtəlif 
kriteriyalarından asılıdır. K-predikatlar 4 fərddə təsadüfən Modeldə 
qismən  üst-üstə  düĢən  gerçəklik  verir,  bu  da  o  deməkdir  ki,  m-
predikatların bəzisi modeldə üst-üstə düĢür. M-predikatlar müvafiq 
k-predikatlarının  arqument  sahəsinin  az  hissəsini  əhatə  edir,  yəni 

---

Х. Д
ИЛ ИШАРЯЛЯРИНИН СЕМАНТИК САЩЯЛЯР ЦЗРЯ ТЯЩЛИЛИ
 
 
301 
modelin 4 fərdi üçün gerçəklik dəyərlərini göstərir. Cədvəl modelin 
m-predikatlarının arqument-dəyər-cütlər olmasını göstərir: 
 
ġƏXS 
          PĠġĠK 
     ARIQ       ÇƏK 
 ÇƏP 
AĞILLI                                 CAZĠBƏLĠ 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ġkiyerli  TANI  və  NĠFRƏT  ET  m-predikatlarını  eynilə  dəyər 
cədvəlilə təyin edə bilərik, bu zaman Ģaquli birinci, üfüqi isə ikinci 
arqumenti göstərəcək. Bundan sonra universum nifrət münasibətilə 
dəqiqləĢəcək. /Əhməd hamıya nifrət edir/, /Məstan/ və /Hans/ əksini 
təmin  edəcək.  /AlabaĢa  hamı  nifrət  edir/,  /Məstan  və  Hans  isə  bir-
birinə  nifrət  edir/,  bəlkə  ona  görə  ki,  bir-birini  tanımırlar,  yoxsa 
universumda hər kəs o birisini tanıyır. Heç kəs özünə nifrət etməz, 
özünü yaxĢı tanıyır (bax: cədvəl) 
 
ĠB
4p
 
[nifrət 
et] 
NĠFRƏT 
A
laba
Ģ 
 
M
əs
tan
 
Ə
hm
əd
 
H
ans
 
 
[tanı] 
TANI 
A
laba
Ģ 
 
M
əs
tan
 
 
Ə
hm
əd
 
 
H
ans
 
AlabaĢ 
Məstan 
Əhməd 
Hans 
0 
1 
1 
1 
1 
0 
1 
0 
0 
1 
0 
1 
1 
0 
1 
0 
 
AlabaĢ 
Məstan 
Əhməd 
Hans 
1 
1 
1 
1 
1 
1 
1 
0 
1 
1 
1 
1 
1 
0 
1 
1 
 
XM-F  üçün  kompozisiya  qaydaları  vahid  formada  belə  ifadə 
oluna bilər: 
[S] =1 gdw (Ģərtlər) 
Al → 0 
Pi → 0 
Əh →
 
1 
Ha →
 
1 
Al → 0 
Mə →
 
1  
Əh →
 
0  
Ha →
 
0 
 
Al → 0 
Pi → 1 
Əh →
 
1 
Ha →
 
0 
 
Al → 0 
Pi → 0 
Əh →
 
1 
Ha →
 
0 
 
Al → 1 
Pi → 0 
Əh →
 
0 
Ha →
 
0 
 

---

Фяхряддин Вейсялли. СЕМИОТИКА
 
 
302 
S elə bir ifadədir ki, o müvafiq Sq ilə düzəlir. Verilən Ģərhlər 
isə  o  Ģərhlərdir  ki,  onlar  həmin  formanın  həqiqilik  Ģərtləridir.  Ġlkin 
formanın  3  tipini  aĢağıdakı  kimi  göstərmək  olar,  özü  də  T  və  T' 
variabellər kimi arqument terminlərini bildirir. 
 
Kq
1p 
[P, (T)] = 1 dgw [P
1
] ([T]) =1 
Kq
2
p
 
[P
2
 (T, T´)] = 1 dgw [P
2
] ([T], [T´]) =1 
Kq
3p 
[T=T´)] = 1 dgw [T
1
] ([T]) 
 
ġərh yerinə yetirilirsə, söyləm gerçəkdir, əks təqdirdə söyləm 
səhvdir.  Formal  sistem  imkan  verir  ki,  fraqment  cümlələrin 
gerçəklik  Ģərtlərini  sistemli  Ģəkildə  müəyyən  edək.  Kompozisiya 
qaydalarını düzgün tətbiq etmək üçün leksik ifadələrə hansı Ģərhlər 
verilməlidir?  Bazis  ifadələr  cümlələrin  gerçəklik  Ģərtlərinə  necə 
kömək edir, onlar cümlənin digər hissələrilə necə Ģərh olunur? Eyni 
kateqoriyadan olan müxtəlif ifadələr, məsələn, xüsusi adlar, Ģəxslər, 
fel söyləmləri vahid Ģəkildə Ģərh oluna bilərmi? Bunlar bir neçə dü-
Ģündürücü suallardır. Onlara cavab verən qaydalar hələ tapılmayıb. 
Model  nəzəriyyəsi  semantikası  XM-F  üçün  Ģərh  sistemi  və 
dolayısı ilə fraqment üçün iĢlənib. Bu riyaziyyatın bir hissəsidir, o, 
formal  məntiqi  dilin  söyləmləri  üçün  gerçəklik  Ģərtlərini  predikat 
məntiqi  kimi  götürür.  O,  mümkün  modellər  və  kompozisiya  qay-
dalarının  strukturu  haqqında  fikir  söyləyir.  O,  qaydalar  və  təriflər 
sistemidir, onunla „dilin― ifadələrinə xarici eyniləĢdirməni müəyyən 
edirik:  fərdləri,  m-predikatları  və  gerçəklik  dəyərləri.  Əgər  biz 
ikimərhələli formal semantikada təbii dilin fraqmentinin cümlələrini 
model  nəzəriyyəsi  baxımından  Ģərh  etsək,  onların  mənasını  tuta 
bilərik.  Bu  da  funksiyanın  onlara  verdiyi  Ģərtlərdir.  Ġndi  görək 
cümlənin belədə semantikası necə olur? 
Əvvəlcə  onu  qeyd  edək  ki,  fraqmentin  ifadələri  yalnız  bir 
modelə  Ģərh  verir.  Bu  nə  modeldir  belə?  Bu  fərdin  ifadəsinə  re-
ferens  edir  və  model  daxilində  hansı  arqumentlər  üçün  hansı 
gerçəklik dəyərləri xəbər ifadələri yaradır: Bununla da o, müəyyən 
edir ki, hansı cümlə düzdür, hansı səhv? Deməli, model referensi və 

---