38
fiziki xass
ələrini xarakterizə edən - parametrik meyarlardan
(ilk anda plank sabitl
ərindən) danışılır. Biz fiziki mexanizmi
başa düşməyə çalışaraq, bu universal kəmiyyətlər (sabitlər)
vasit
əsi ilə Başlanğıcı xarakterizə (zənnimizcə) edən Başlan-
ğıcın tənliklərni yaza bilərik. Başlanğıc üçün həm cazibə,
h
əm kvant, həm də relyativist effektlər önəmlidir. Kainat
dinamikasının əsasında üç qanun durur:
1. Kainat dinamikasının birinci qanunu dünya sabitlə-
rinin vasit
əsi ilə kvazisinqulyarlıq formula əsaslanır.
2. Kainat dinamikasının ikinci qanunu Kainatda olan
qüvv
ələrin və əsas kəmiyyətlərin əmələ gəlmə mexanizmini
açır.
3. Kainat dinamikasının üçüncü qanunu Kainatda ge-
d
ən proseslərin uyğun və simmetrik olduğunu təsdiqləyir və
parametrik meyarları təyin edir.
Burada qeyd etm
ək lazımdır ki, Kainat dinamikası Kai-
natın böyük dənəvərli təsvirini yaradır. Lakin Kainat dina-
mi
kasının qanunlarından istifadə edərək, zaman və məkanda
ged
ən qeyri stasionar proseslərə adekvat məlumat almaq çox
ç
ətindir. Bəli, məlumdur ki, zaman və məkanda gedən sta-
sionar olmayan prosesl
əri təsvir etmək üçün istifadə olunan
parametrik meyarlar t
əkcə makroskopik vəziyyətin funksi-
yası deyil. Bütün bunlara baxmayaraq, Kainat dinamikasının
vasit
əsi ilə bir sıra hadisələri təsvir etmək mümkündür.
39
Alınan nəticələr kosmologiyada aparılan ölçü-nəzarət işlə-
rinin n
əticələri ilə çox yaxşı üst-üstə düşürlər.
5.1. Kainatda qüvv
ə, enerji və enerji axini
Əgər qəbul etsək ki, dünyəvi hadisələrin dəyişməsinin
s
əbəbi qüvvədir, o zaman cismin əlamətinin bu qüvvənin tə-
siri altında dəyişmə sürətinin göstəricisi də kütlədir. Burada
“qüvv
ə” termini ilə “qarşılıqlı təsir” nəzərdə tutulur. “Qarşı-
lıqlı təsir” dəqiq təyin edilmiş kəmiyyət deyildir ki, onu ölç-
m
ək, real prosesləri göstərən tənlikdə istifadə etmək müm-
kün deyil. T
ənlikdə isə yalnız real miqdar göstəricisi olan
qarşılıqlı təsiri nəzərə almaq olar.
Nyutonun k
əşf etdiyi qanunlar planetlərdən tutmuş
günd
əlik hərəkətlərə qədər şamil edilə bilər. Nyuton birinci
başa düşdü ki, hərəkətin təyininin əsası qüvvədir. O cazibə
qanunlarını və ətalət qüvvəsini riyazi formaya saldı. Nyuto-
nun vaxtında elektromaqnit sahə, elektrodinamika, kvant
mexanikası, nisbilik nəzəriyyəsi anlayışı olmadığından,
Nyuton cazib
ənin mahiyyətinin izahını tapa bilmirdi. O elə
hesab edirdi ki, cazib
ə qarşılıqlı təsiri dərhal yayılır. Nyuton
özünün m
əşhur ümumdünya cazibə qanununu formal şəklə
salıb, elm qarşısında dərin bir sual qoydu: cazibə nədir, onun
40
mahiyy
əti nədən ibarətdir, cazibə yaradan kütlələr arasənda
qarşılıqlı əlaqələr necə ötürülür?
T
əbiətşünaslığın fundamental fəlsəfi suallarına toxun-
maq
əsasında elmin hüdudlarını həddindən artıq genişlən-
dir
ərək, cazibənin izah edilməsində zaman və məkanın əla-
q
əsini tapmaqda əsas rolu kvant mexanikası və nisbilik
n
əzəriyyəsi oynadı. Cazibənin kvant nəzəriyyəsində güman
edilir ki, cisiml
ər bir - birini vahid sabit qüvvə ilə deyil,
diskret, sıçrayışla, qraviton vasitəsi ilə cəzb edir. Gündəlik
h
əyatda bu o qədər adidir ki, biz bunu hiss etmirik. Eynş-
teynin nisbilik n
əzəriyyəsinə görə cazibənin yayılma sürəti
işığ sürəti ilə eynidir.
Dig
ər tərəfdən, elektromaqnit sahəsinin hissəciyə olan
t
əsirdən danışa bildiyimiz halda, hissəciyin elektromaqnit
sah
əsinə təsirindən danışmaq mümkün deyil. Elementar his-
s
əciklər aləmində qüvvələr vasitəsi ilə təkcə “kollektiv”
hiss
əciklərin deyil, həm də ayrı-ayrı “individiumların” da
qarşılıqlı əlaqəsini ifadə etmək olmaz. Atomda və atom nü-
v
əsində elementar hissəciklərin qarşılıqlı əlaqəsini qüvvələr
vasit
əsi ilə ifadə etmək mümkün olmur.
T
ədricən enerji (“enerji” sözünün özü əvvəlcə işlədil-
mirdi) anlayışı daha böyük əhəmiyyət kəsb etməyə başladı.
Qüvv
ə kimi enerji də cisimlərin qarşılıqlı əlaqəsini, xarak-
teriz
ə edə bilər, hətta onların hərəkətinin vəziyyətini də
41
göst
ərə bilər. Enerjinin saxlanması və çevrilməsi qanunu
t
əkcə mexaniki hərəkətlə ifadə olunmur, ona görə də qarşı-
lıqlı əlaqəni enerji vasitəsi ilə ufadə etmək daha ümumidir.
“Enerji” anlayışının daha ümumi səciyyə daşıması, tədricən
qüvv
ə vasitəsi ilə ifadə olunan qanunları energetik ifadələrlə
əvəz etdi. Demək olar ki, qüvvə anlayışının dəqıq kəmiyyət
ifad
əsi ancaq mexanikaya aiddır, halbuki enerji anlayışı
ist
ənilən prosesi xarakterizə etməyə qadirdir: mexaniki ener-
ji, istilik enerjisi, elektromaqnit enerjisi, nüv
ə enerjisi və s.
Enerji anlayışı o qədər univerisaldır ki, enerjinin sax-
lan
ması qanunu daha mürəkkəb forma ilə ifadə olunsa da
elementar hiss
əciklərə də şamil olunur. Eynşteynin nisbilik
n
əzəriyyəsinə qədər belə fikirləşirdilər.
E.Şmutser yazır: “Nəticələrin xülasəsi bizi belə bir
sonluğa gətirir: Az ehtimallıdır ki, Eynşteyn tənəzzülə uğra-
yan nisbilik n
əzəriyyəsində enerji anlayışını necəsə dəyişsin.
Materiyanın bir sıra xassələrini təsvir etmək üçün enerji
anlamı bəzən tamamilə abstrakt olaraq qalır. O ancaq bəzi
topologiya şərtlərinə uyğun və xüsusi həndəsi konfiqu-
rasiyada t
əyin edilir”.
Müasir baxışlara görə Kainat “ada” strukturuna malik
ola bilm
əz, enerjinin Eynşteyn anlayışı bütün Kainata aid
edil
ə bilməz, ona görə də “Kainatın tam enerjisi istənilən
Dostları ilə paylaş: |