Ədalət Bəşirbəyli

 

38 

fiziki xass

ələrini xarakterizə edən - parametrik meyarlardan 

(ilk anda plank sabitl

ərindən) danışılır. Biz fiziki mexanizmi 

başa düşməyə çalışaraq, bu universal kəmiyyətlər (sabitlər) 

vasit

əsi ilə Başlanğıcı xarakterizə (zənnimizcə) edən Başlan-

ğıcın  tənliklərni yaza bilərik.  Başlanğıc  üçün  həm cazibə, 

h

əm kvant, həm də  relyativist effektlər önəmlidir. Kainat 

dinamikasının əsasında üç qanun durur: 

1. Kainat dinamikasının birinci qanunu dünya sabitlə-

rinin vasit

əsi ilə kvazisinqulyarlıq formula əsaslanır. 

2.  Kainat  dinamikasının  ikinci  qanunu  Kainatda  olan 

qüvv

ələrin və əsas kəmiyyətlərin əmələ gəlmə mexanizmini 

açır. 

3.  Kainat  dinamikasının  üçüncü  qanunu  Kainatda  ge-

d

ən proseslərin uyğun və simmetrik olduğunu təsdiqləyir və 

parametrik meyarları təyin edir. 

Burada qeyd etm

ək lazımdır ki, Kainat dinamikası Kai-

natın böyük dənəvərli  təsvirini yaradır. Lakin Kainat dina-

mi

kasının qanunlarından istifadə edərək, zaman və məkanda 

ged

ən qeyri stasionar proseslərə adekvat məlumat almaq çox 

ç

ətindir. Bəli, məlumdur ki, zaman və  məkanda gedən sta-

sionar olmayan prosesl

əri təsvir etmək üçün istifadə olunan 

parametrik meyarlar t

əkcə  makroskopik vəziyyətin funksi-

yası deyil. Bütün bunlara baxmayaraq, Kainat dinamikasının 

vasit

əsi ilə  bir  sıra  hadisələri təsvir etmək mümkündür. 

---

 

39 

Alınan  nəticələr  kosmologiyada  aparılan  ölçü-nəzarət  işlə-

rinin n

əticələri ilə çox yaxşı üst-üstə düşürlər. 

 

5.1. Kainatda qüvv

ə,  enerji və enerji axini 

 

Əgər qəbul etsək ki, dünyəvi hadisələrin dəyişməsinin 

s

əbəbi qüvvədir, o zaman cismin əlamətinin bu qüvvənin tə-

siri altında dəyişmə sürətinin göstəricisi də kütlədir. Burada 

“qüvv

ə” termini ilə “qarşılıqlı təsir” nəzərdə tutulur. “Qarşı-

lıqlı təsir” dəqiq təyin edilmiş kəmiyyət deyildir ki, onu ölç-

m

ək, real prosesləri göstərən tənlikdə istifadə etmək müm-

kün deyil. T

ənlikdə  isə  yalnız  real  miqdar  göstəricisi  olan  

qarşılıqlı təsiri nəzərə almaq olar. 

Nyutonun k

əşf  etdiyi  qanunlar  planetlərdən  tutmuş 

günd

əlik hərəkətlərə qədər şamil edilə bilər. Nyuton birinci 

başa düşdü ki, hərəkətin təyininin əsası qüvvədir. O cazibə 

qanunlarını və ətalət qüvvəsini riyazi formaya saldı. Nyuto-

nun  vaxtında  elektromaqnit  sahə, elektrodinamika, kvant 

mexanikası,  nisbilik  nəzəriyyəsi  anlayışı  olmadığından, 

Nyuton cazib

ənin mahiyyətinin izahını tapa bilmirdi. O elə 

hesab edirdi ki, cazib

ə qarşılıqlı təsiri dərhal yayılır. Nyuton 

özünün m

əşhur  ümumdünya  cazibə  qanununu  formal  şəklə 

salıb, elm qarşısında dərin bir sual qoydu: cazibə nədir, onun 

---

 

40 

mahiyy

əti nədən ibarətdir, cazibə yaradan kütlələr arasənda 

qarşılıqlı əlaqələr necə ötürülür? 

T

əbiətşünaslığın  fundamental  fəlsəfi  suallarına  toxun-

maq 

əsasında  elmin  hüdudlarını  həddindən  artıq  genişlən-

dir

ərək, cazibənin izah edilməsində zaman və məkanın əla-

q

əsini tapmaqda əsas  rolu  kvant  mexanikası  və  nisbilik 

n

əzəriyyəsi oynadı. Cazibənin kvant nəzəriyyəsində güman 

edilir ki, cisiml

ər bir -  birini vahid sabit qüvvə  ilə  deyil, 

diskret,  sıçrayışla,  qraviton  vasitəsi ilə  cəzb edir. Gündəlik 

h

əyatda bu o qədər  adidir  ki,  biz  bunu  hiss  etmirik.  Eynş-

teynin nisbilik n

əzəriyyəsinə  görə  cazibənin  yayılma  sürəti 

işığ sürəti ilə eynidir. 

Dig

ər  tərəfdən,  elektromaqnit sahəsinin hissəciyə olan 

t

əsirdən  danışa  bildiyimiz  halda,  hissəciyin elektromaqnit 

sah

əsinə təsirindən danışmaq mümkün deyil. Elementar his-

s

əciklər aləmində  qüvvələr vasitəsi ilə  təkcə  “kollektiv” 

hiss

əciklərin deyil, həm də  ayrı-ayrı  “individiumların”  da 

qarşılıqlı əlaqəsini ifadə etmək olmaz. Atomda və atom nü-

v

əsində elementar hissəciklərin qarşılıqlı əlaqəsini qüvvələr 

vasit

əsi ilə ifadə etmək mümkün olmur.  

T

ədricən enerji (“enerji” sözünün özü əvvəlcə  işlədil-

mirdi) anlayışı daha böyük əhəmiyyət kəsb etməyə başladı. 

Qüvv

ə  kimi enerji də  cisimlərin  qarşılıqlı  əlaqəsini, xarak-

teriz

ə  edə  bilər, hətta  onların  hərəkətinin vəziyyətini də 

---

 

41 

göst

ərə  bilər.  Enerjinin  saxlanması  və  çevrilməsi qanunu 

t

əkcə mexaniki hərəkətlə ifadə olunmur, ona görə də qarşı-

lıqlı əlaqəni enerji vasitəsi ilə ufadə etmək daha ümumidir. 

“Enerji” anlayışının daha ümumi səciyyə daşıması, tədricən 

qüvv

ə vasitəsi ilə ifadə olunan qanunları energetik ifadələrlə 

əvəz etdi. Demək olar ki, qüvvə anlayışının dəqıq kəmiyyət 

ifad

əsi  ancaq  mexanikaya  aiddır,  halbuki  enerji  anlayışı  

ist

ənilən prosesi xarakterizə etməyə qadirdir: mexaniki ener-

ji, istilik enerjisi, elektromaqnit enerjisi, nüv

ə enerjisi və s. 

Enerji anlayışı o qədər univerisaldır ki, enerjinin sax-

lan

ması  qanunu  daha  mürəkkəb forma ilə  ifadə  olunsa da 

elementar hiss

əciklərə  də şamil olunur. Eynşteynin nisbilik 

n

əzəriyyəsinə qədər belə fikirləşirdilər. 

E.Şmutser  yazır:  “Nəticələrin xülasəsi bizi belə  bir 

sonluğa gətirir: Az ehtimallıdır ki, Eynşteyn tənəzzülə uğra-

yan nisbilik n

əzəriyyəsində enerji anlayışını necəsə dəyişsin. 

Materiyanın  bir  sıra  xassələrini təsvir etmək üçün  enerji 

anlamı  bəzən tamamilə  abstrakt  olaraq  qalır.  O  ancaq  bəzi 

topologiya  şərtlərinə  uyğun  və  xüsusi həndəsi konfiqu-

rasiyada t

əyin edilir”.  

Müasir baxışlara görə Kainat “ada” strukturuna malik 

ola bilm

əz,  enerjinin  Eynşteyn  anlayışı  bütün  Kainata  aid 

edil

ə  bilməz, ona görə  də  “Kainatın  tam  enerjisi  istənilən 

---