Ədalət Bəşirbəyli
Yüklə 391,88 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 5.4. Kainat dinamikas ının üçüncü qanunu
46
hidliyin ə və qarşılıqlı təsirlər qanuna, uyğunluqlarına ümu- milikc ə, qlobal miqyasda yanaşmaq lazımdır: Başlanğıc h ərəkəti əmələ gətirən göstəricilər, impuls, qüvvələr, güclər, enerji v ə enerji axını istənilən qarşılıqlı təsirlərin nəticəsidir. M əlumdur ki, qüvvə dünya hadisələrinin dəyişməsinin əvvə- lidir. Ancaq, Başlanğıc zamanı Kainatın əsas kəmiyyətləri plank göst əriciləri olduğundan, onların qarşılıqlı əlaqəsini qüvv
ə vasitəsi ilə təsvir etmək olmaz. Elementar zərrəciklə- rin qarşılıqlı təsirini dəqiqliklə olaraq, mikroaləmdə qüvvə- l ərin köməyi ilə təsvir etmək mümkün olmadığından, yalnız energetik t əsvir zərrəciklərin qarşılıqlı əlaqə mexanizmini izah etm əyə imkan verir. M əkan, zaman və materiya arasında olan əlaqələri tap- maq h ər bir nəzəriyyənin başlıca problemi olmuşdur. Kainat dinamikasının ikinci qanunu bu əlaqələrin həllinə həsr olun- muşdur. Zənnimizcə, LtM-metrika sisteminin əsas kəmiy- y ətləri (zaman, məkan, kütlə) və törəmə kəmiyyətləri (sıxlıq, t əzyiq, enerji və s.) cGh – strukturası ilə çox bağlıdır. Ona gör ə də başlanğıc vəziyyətin düsturu ilə energetik axının bütün imkan formulaları tərtib edilir. Yüz ild
ən çoxdur ki, bütün qarşılıqlı əlaqələri vahid bir quruluşa gətirmək səyləri, yəni ki, “vahid” nəzəriyyə ideyası iflasa uğradı. Bunlar nə üçün belə olduğunu burada araşdırmayacağıq. Bu məsələyə biz başqa kontekstdə yana- 47
şaq. Əsas fiziki qüvvələrin axınlarına nəzər salaq. Kainat dinamikanın birinci qanunundan görünür ki, Kainatın vəziy- y əti dünya sabitləri vasitəsi ilə təsvir olunur: J=f(c,G,h) Fundamental axınların energetik təsviri zamanı əsas fiziki k əmiyyətləri ayrı-ayrılıqda ifadə etmək çox yerinə düşər: J=f
i (c,G,h)
Onda L, M, T əsas kəmiyyətlərindən və c, G, h dünya sabitl ərindən istifadə edərək, başlanğıc ideal keçiddə çox arxayınlıqla yaza bilərik: J=f(c,G,h)= f G (R,t,m)= f c (R,t,m)= f h (R,t,m)= f σ (R,t,m)
Bu b ərabərlik Kainat dinamikasının ikinci qanunun fundamental ifad əsidir. Biz, bu bərabərlikdən istifadə edə- r ək, fundamental qüvvələrin məlum tərkib quruluşunu tapa bil ərik. Burada çox vacibdir ki, başlanğıc zamanı: J=f(c,G,h)= f G (R,t,m)= f c (R,t,m)= f h
σ (R,t,m)=A max
əliklə, bu ifadədən görünür ki, Başlanğıc anı LtM- metrika sistemi v ə uyğun olaraq fundamental qüvvələr əmə- l ə gəlmişdir və biz Kainat dinamikasının ikinci qanunundan v ə KPM-dən istifadə edərək, Kainatın əmələ gəlməsində mühüm rol oynayan fundamental qüvv ələri tapa bilərik. 1940-1950-ci ill ərdə relikt şüalanmanı Corc Qamov qabaq- 48
cadan demişdir, ancaq onu 1965-ci ildə Amerika fizikləri Arno Penzias v ə Robert Vilson registrasiya etmişdilər. Relikt temperaturanı biz Kainat dinamikasının 2-ci qanunun köm əyi ilə hesablaya bilərik.
Kainat dinamikasının üçüncü qanunu Kainatda gedən prosesl ərin istiqamətini təyin edir və imkan verir ki, Kai- natın fiziki təsvirini yaradan müxtəlif fiziki kəmiyyətlər arasında olan dərin əlaqələri açsın. Məsələn, biz istənilən zaman anında sıxlığı bilərək həmin zaman anında tempera- turu hesablaya bil ərik. Qeyd edək ki, biz Kainat dinami- kasının üçüncü qanunu əsas tutaraq Kainatı təsvir edən fiziki k əmiyyətlərin uyğunluğunu hesablaya bilərik. Beləliklə, Kainat dinamikasının üçüncü qanunu Kainatda olan uyğun- luq v
ə simmetriyanı təsvir edir və parametrik meyarları hesablamağa imkan verir. Q ədim yunanlar dünyanın quruluşunu anlamaq üçün Yerin şar şəklində olduğunu və onun dairəvari hərəkətini q əbul etmişdilər. Kopernik Günəş sistemi haqqında helio- sentrik n əzəriyyəni yaradarkən, göy cisimlərinin kürəvi for- mada olmasını qəbul edirdi. O, hesab edirdi ki, kürəvi forma
49
“mük əmməl formadır, bütövdür, heç bir bucağa malik deyil, h ər şeyi özündə yerləşdirə bilir”. Kainat dinamikasının üçüncü qanunun köməyi ilə əsas k əmiyyətlərlə törəmə kəmiyyətlərin (qüvvə, təzyiq, sıxlıq, güc, enerji, energetik axın və s.) arasındakı əlaqələri müəy- y ənləşdirmək olar. Kainatda gedən prosesləin modelləşdiril- m əsi üçün biz nisbi parametrlərdən istifadə edə bilərik ¥ k /¥
. Para
metrik meyarların nisbi qiymətləri Kainatın vəziy- y ətini təsvir edən ideal simmetriyaya malikdirlər: ¥ r /¥ rt ~ ¥
t /¥ tt ~¥ m /¥ mt ~¥ T /¥ Tt
~¥ ρ /¥ ρ t
~¥ ν /¥ ν t
Burada ¥ r /¥ rt , ¥
t /¥ tt ,¥ m /¥ mt ,¥ T /¥ Tt
,¥ ρ /¥ ρ t
,¥ ν /¥ ν t
uyğun
olaraq uzunluğun, zamanın, kütlənin, temperaturun, sıxlığın, sür
ətin parametrik meyarlarıdır, t-zaman, ~ isə riyazi uyğun- luq v
ə simmetriyanı göstərir. Bu uyğunluğu Kainat dinami- ka sının üçüncü qanunun formulasıdır. Qeyd ed ək ki, Kainat dinamikasının üçüncü qanununda uyğunluq prinsipi riyaziyyatla (oxşarlıq nəzəriyyəsi), yəni abstrakt al əmlə real fiziki aləm arasında əlaqə yaradır. Kai- nat dinamikasında uyğunluq prinsipini rəhbər tutaraq, biz g ələcəkdə də Kainatın kəmiyyət parametrlərini “dünyəvi zamanda” v ə “dünyəvi xətdə” təyin edə bilərik. Ancaq qeyd etm əliyik ki, fiziki kəmiyyətlərin miqdarı makroparametr- l ərə aid olub Kainatiın böyük ölçülü məkanda təsvirini yaradır.
Yüklə 391,88 Kb. Dostları ilə paylaş:
|