Microsoft Word Esas-kitab+S+v+. doc
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
7 «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarının milli ədəbiyya- tımıza təsiri öz ifadəsini ədəbiyyatda tapdığı kimi, bu təsir eyni zamanda elmi şəkildə ədəbiyyatşünaslıqda və folklor- şünaslıqda da tədqiq olunmuşdur. Yəni bu problem təbii olaraq təkcə ədəbiyyatşünasları deyil, həm də folklorşü- nasları çox ciddi şəkildə maraqlandırmışdır. Azərbaycan ədəbiyyatının ulu qaynağı olan «Kitabi-Dədə Qorqud» milli ədəbi düşüncənin başlanğıcı kimi şifahi ədəbiyyat nümunəsi, xalqımızın ilkin sənət və bədii yaradıcılığının əsas mənbəyi kimi folklor abidəsidir. Eposun Azərbaycan ədəbiyyatına təsiri elmi baxımdan «folklor və yazılı ədə- biyyat» problematikasına aid olduğu üçün o, həm folk- lorşünasların, həm də ədəbiyyatşünasların daim diqqətində olmuşdur. Bu cəhətdən Ə.Abid, ak. H.Araslı, ak. B.Nə- biyev, prof. Y.Qarayev, prof. T.Hacıyev, prof. N.Cəfərov, prof. A.Nəbiyev, prof. P.Əfəndiyev, prof. C.Abdullayev, prof. Ş.Cəmşidov, prof. Q.Namazov, prof. S.Əliyarlı, prof. K.V.Nərimanoğlu. prof. K.Abdulla və bu kimi dəyərli folklorşünas, ədəbiyyatşünas və dilşünas alimlər eposun müasir ədəbiyyata, onun məzmun və mündəricəsinə, obraz və motivlər sisteminə, poetik quruluşuna, kompozisiya sisteminə, bədii dilin semantik məna aləminə və s. təsiri haqqında qiymətli tədqiqatlar aparmış, dəyərli fikirlər söy- ləmiş, ideya və mülahizələr irəli sürmüşlər. «Dədə Qor- qud» dastanlarının müasir ədəbi düşüncəyə təsirini ilk dəfə monoqrafik sistemdə araşdıran bu kitabda yuxarıda adları çəkilən və çəkilməyən tədqiqatçıların araşdırmaları müm- kün olduğu qədər bütövlükdə əhatə edilmiş, problemlə bağlı həmin tədqiqatlarda üzə çıxarılaq əsaslandırılmış başlıca tədqiqat istiqamətləri burada inkişaf etdirilməklə yanaşı, problem monoqrafik yanaşmanın qlobal sistemi çərçivəsində həll edilməyə çalışılmışdır. Vətən tarixinin bir çox problemləri ilə bağlı sanballı tədqiqatlar aparan prof. S.Əliyarlının elmi fəaliyyətində 8 əsl dönüş klassik irsimizlə - “Kitabi-Dədə Qorqud”la bağ- lıdır. S.Əliyarlı ilk dəfə olaraq eposun tarixi mənbəşünas- lıq problemlərini qaldırararaq məhz tarixi səpkidə araş- dırılması perspektivlərini müəyyənləşdirmişdir. 1 Müəllifin araşdırmaları nəticəsində eposdakı anaxaqanlıq (matriar- xat) haqqında məlumatların Homer “Odisseya”sına və Es- xil “Oresteyası”na bərabər olduğu müəyyən edilmişdir. Epos üzrə prof. S.Əliyarlının araşdırmalarını dünya şöh- rətli alman alimi-qorqudşünas, tariximiz qarşısında böyük xidməti olan şəxs – Əhməd Şmide çox yüksək dəyərlən- dirərək yazmışdı: “Müəllimim! “Kitabi-Dədə Qorqud” un etnoqrafiyası və tarixini Sizin qədər bilən yoxdur. S.Əli- yarlı Azərbaycan tarixində qorqudşünaslığın əsasını qoy- muşdur.” 2 «Dədə Qorqud» dastanlarının Azərbaycan ədəbiy- yatına təsirini çox geniş - monoqrafik planda araşdıran bu tədqiqatda bir çox mühüm elmi yeniliklər əldə edilmişdir. Onlardan ən əsas və ümumiləşdirici olanları aşağıdakı- lardır: Tədqiqatda «Kitabi-Dədə Qorqud»un Azərbaycan ədəbi düşüncəsinə təsiri problemi ilk dəfə olaraq qlobal kontekstdə götürülmüş, eposun milli ədəbi düşüncənin ilkin mərhələsi və qaynağı kimi ümumazərbaycan ədəbi düşüncəsinin inkişaf tarixindəki rolu üzə çıxarılaraq səciyyələndirilmişdir. «Kitabi-Dədə Qorqud»un müasir Azərbaycan nəsri- nin inkişafındakı rolunun ilk dəfə xronoloji baxımdan bü- töv şəkildə götürülərək təhlil edilməsi nəticəsində üç əsas təmayül xətti - M.Rzaquluzadə və Ə.Muğanlının yaradıcı- lığında gerçəkləşdirilmiş «milli-mənəvi təmayül», Anarın 1 Bünyadov Z., Əliyarlı S. Kağan titulu haqqında // Аz. SSR ЕА-nın “Xəbərləri” (Tarix, fəlsəfə və hüquq seriyası). 1984 №3. səh.121-124. 2 Muradəliyeva E. Müəllim haqqında söz. Azərbaycan tarixinin çağdaş problemləri. Bakı-2000, s. 3-20. 9 nəsrində reallaşdırılmış «milli özünütəsdiq istiqaməti», K.Abdullanın nəsrində gerçəklişdirilmiş «postmodernist yozum xətti» aşkar edilmişdir. Əsərdə müasir Azərbaycan poeziyasında «Dədə Qor- qud» motivlərinin tədqiqi nəticəsində aşkar edilmişdir ki, «Kitabi-Dədə Qorqdu»un çağdaş şeirimizə təsiri müasir poeziyanın keçən əsrdən başlayan və bugünə qədər davam edən tarixini bütövlükdə əhatə edir. Müəyyənləşdirilmişdir ki, eposun şair və yazıçıları- mızın ruhuna yol açmasının tarixi onun çap olunma tarixi ilə başlanmır. Əslində, «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanının çap olunub cəmiyyətdə məşhurlaşması milli yaddaşımızın arxaik çağdan başlamaqla bütün tarixi boyunca onda möv- cud olan «Dədə Qorqud» ruhunu yenidən oyatmışdır. Təhlil nəticəsində üzə çıxarılmışdır ki, «Dədə Qor- qud» motivləri Azərbaycan poeziyasında iki əsas ifadə planında gerçəkləşmişdir: açıq ifadə planı və gizli ifadə planı. Birinci ifadə planı şeirlərdə özünü açıq-aydın gös- tərən «Dədə Qorqud» obraz, motiv, ideya, amal, əqidə, simvolları və s. kimi poetik fiqurlarda reallaşıb. Bunlar «Qorqud» milli yaddaşı ilə açıq şəkildə görünən tellərlə bağlanan şeirlərdir. İkinci ifadə planında şeirlər «Dədə Qorqud» motivləri ilə açıq şəkildə bağlanmır. Lakin həmin şeirlərin ruhunda bir «Dədə Qorqud» doğmalığı var. Bun- lar «Qorqud» milli yaddaşı ilə gözəgörünməz tellərlə - simvolik işarələrlə bağlanan şeirlərdir. Müasir Azərbaycan şeirinin öz poetik strukturu eti- barilə «Kitabi-Dədə Qorqud» şeirinin poetikasına bağ- lılığının iki üsulu aşkar edilmişdir: Birincisi, eposun şeir texnikasının, onun ayrı-ayrı ünsürlərinin, nitq-deyim ele- mentlərinin, məcazi işarələrin və s. dastandan birbaşa isti- fadə yolu ilə müasir şeirə gətirilməsi; İkincisi, müasir Azərbaycan şeirinin öz poetik ruhu - bədii yaddaşı etiba- rilə «Kitabi-Dədə Qorqud» şeirinə bağlanması. 10 Tədqiqatda «Dədə Qorqud» motivləri və müasir Azərbaycan dramaturgiyası» məsələsinin əhatəli şəkildə öyrənilməsi nəticəsində müasir dramaturgiya üçün xarak- terik olan dörd təmayül xətti - Ə.Dəmirçizadənin yaradı- cılığında təcəssüm olunmuş «Oğuz xalqının milli birlik və vəhdəti ideyaları», N.Xəzrinin pyeslərində təcəssüm olunmuş «Vətən - Ana ideya xətti», K.Abdullanın əsərlə- rində gerçəklişdirilmiş «psixoloji yozum xətti», A.Məm- mədovun «Dədə Qorqud» dramaturgiyası üçün xarakterik olan «sovet ideoloji gerçəkliklərinin inikası xətti» aşkar- lanmışdır. Müəyyənləşdirilmişdir ki, Azərbaycan ədəbiyyatında «Dədə Qorqud» motivlərinin roman, poema, dram kimi monumental janrlara doğru surətli inkişaf təmayülü eposda daşınan ideyaların monumentallığı ilə bağlıdır. «Kitabi- Dədə Qorqud»un «insan və tarix» konsepsiyası kiçik janr- lara sığmır. Kiçik janrlar «Kitabi-Dədə Qorqud»un nəhəng ideallarının qlobal və monumental inikası üçün yetərli olmamış, ondakı qlobal mövzular - qlobal janrlar tələb et- mişdir. Bu cəhətdən müasir ədəbiyyatdakı roman, poema və dram janrları «Dədə Qorqud» motivlərinin reallaşdırıl- ması prosesində qədim dastan-epos janrının müasir dövrü- müzdəki ekvivalentləri kimi çıxış etmişdir. Tədqiqatda metod olaraq, əsasən, tarixi, müqayisəli və tipoloji yanaşmalar (tarixi-müqayisəli və müqayisəli-tipo- loji metodlar) tətbiq olunmuşdur. Belə hesab edilmişdir ki, bu üç yanaşma yolu «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarının Azərbaycan ədəbiyyatına təsirinin öyrənilməsində əsasdır. Belə ki, tarixi yanaşma eposun tarixi abidə olması, eyni za- manda bütün orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatının tarixinə təsir etməsi, daha sonra müasir ədəbiyyatımızın ideya-məz- mun, poetik aləminə təsiri ilə bağlıdır. Problemin həllində tarixilik - tarixi ədəbi dövrlərin, «Kitabi-Dədə Qorqud»un nümunəsində ilkin ədəbi düşüncə dövrünün, müasir ədəbiy- Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|