Misir S
əfərov
6
QRAMMATİK TƏHLİL VƏ
YEKUN
TƏKRAR
Az
ərbaycan dili tədrisində istifadə edilən metodik
yollardan biri d
ə qrammatik təhlildir. Qrammatik təhlil
orta m
əktəbdə Azərbaycan dili üzrə aparılan bütün təlim
növl
əri ilə sıx əlaqədardır. Bu təhlildən yalnız qrammatik
qaydaların öyrənilməsində deyil, orfoqrafiya, durğu işarə-
l
əri, leksika, üslubiyyat üzrə aparılan məşğələlərdə də
geniş istifadə edilməlidir.
Qrammatik t
əhlilin böyük təlim əhəmiyyətindən biri
d
ə Azərbaycan dilindən keçilmiş materialların təkrarı
zamanı ondan istifadə etməkdir. Aydın məsələdir ki, orta
m
əktəbdə təkrarın bir sıra növlərindən istifadə edilir. Dərs
ilinin
əvvəlində aparılan təkrar, cari təkrar, ümumiləşdirici
v
ə sistemləşdirici təkrar, dərs ilinin axırında aparılan təkrar
V-VII sinifl
ərdə imtahanların aparılması ilə əlaqədar
hazırda dərs ilinin sonunda aparılan təkrardan məktəblə-
rimizd
ə geniş istifadə olunur. Məlumdur ki, bu təkrar
zamanı müəllim keçmişdə öyrədilmiş materialların şagird-
l
ərin zehnində yenidən bərpasına çalışır. Mən təkrar
zamanı qrammatik təhlilin bütün növlərində istifadə
edir
əm. V sinifdə qrammatikanın morfologiya hissəsinin
əsasən keçilib qurtarmasını nəzərə alaraq fonetik, morfo-
loji t
əhlildən istifadə edirəm. Dilin öyrənilməsində fonetik
t
əhlilin böyük praktik əhəmiyyəti vardır. Fonetik təhlil
şagirdlərə orfoqrafiya və tələffüz qaydalarını, eləcə də
morfologiyanı yaxşı öyrənməkdə kömək edir. Təhlil iki
Az
ərbaycan dili məsələləri
7
m
ərhələdə - şifahi və yazılı aparılır. Mən təhlil üçün,
əsasən, yazılışı çətin olan sözləri seçirəm. Məsələn, tutaq
ki, “aerodrom” sözünü fonetik t
əhlil etmək lazımdır.
Bunun üçün birinci növb
ədə şagirdlərə şifahi olaraq
aşağıdakıları çatdırıram: “Aerodrom” sözünü təhrif edərək
“ayrıdırom” və yaxud təyyarə dayanan yer kimi deyirik.
Bel
əliklə, sözün yazılı şəklindəki 8 hərfdən çox səs
eşidirik və işlədirik. Sözdə dörd sait vardır, bunun üçün də
söz dördhecalıdır. Vurğu əsasən axırıncı hecada eşidilir.
Ah
əng qanunu pozulur.
Sonra yazılı təhlil başlayır. Yazılı təhlildə sait, samit
s
əslər araşdırılır. Göründüyü kimi, fonetik təhlil üsulu
fonetika b
əhsində keçilmişlərin bütünlükdə yenidən yada
salınması və möhkəmləndirilməsində əsas vasitədir.
Yekun t
əkrarların aparılmasında morfoloji təhlildən
istifad
ə etmək də böyük əhəmiyyətə malikdir. Morfoloji
t
əhlil iki formada aparılır: sözün quruluşuna görə və nitq
hiss
ələridə görə. Bu təhlildən dərs ilinin sonunda aşağı-
dakı şəkildə istifadə edirəm: V sinifdə yuxarıda dediyimiz
kimi,
əsas nitq hissələri tədris olunub qurtarır. İsim
b
əhsinin təkrarı zamanı şagirdlərə ismin təhlil sxemini
xatırladıram. Eləcə də sifətin, sayın, əvəzliyin, feil və
z
ərfin təhlil sxemlərini həmin nitq hissələrinin təhlili və
t
əkrarı zamanı əlaqəli şəkildə yada salıram. Sonra təhlil
üçün cüml
ə seçirəm. Tutaq ki, “Köpüklü dalğalar qayalara
çırpılırdı” cümləsini morfoloji təhlil etmək lazımdır.
Bununla
əlaqədar şagirdləri növbə ilə yazı taxtasında ayrı-
ayrı nitq hissələrinin təhlili üzərində işlədirəm. Əvvəl yazı
taxtasına çağırılmış şagird cümləninin intonasiya ilə
oxuduqdan sonra ilk söz üzr
ə təhlilə başlayır. Şagirdlər
ayrı-ayrı nitq hissələrinə aid bütün xüsusiyyətləri təhlil
zamanı bir daha yada salırlar. Sonra təhlilin ikinci vari-
Misir S
əfərov
8
antına müraciət edirəm. Sözün quruluşuna görə təhlili
üçün f
ərz edək ki, aşağıdakı sözü təhlil etmək lazımdır.
Bunun üçün şagirdlərə aşağıdakı kimi izahat verirəm:
Köpüklü – köp v
ə yaxud köpük – sözün köküdür.
“Lü” sözdüz
əldici şəkilçidir. Sözün quruluşuna görə təhlili
sxem üzr
ə də aparmaq olar.
T
əkrar dərslərində aparılan əsas təhlillərdən biri
sintaktik t
əhlildir. Təhlilin bu növündən əsasən VI-VIII
sinifl
ərdə istifadə olunur. Sintaktik təhlil zamanı da
şagirdlər hər hansı bir cümləni yazıb həm şifahi, həm də
yazılı izahat aparırlar. Mən cümlə üzvlərinə görə təhlilə
başlamazdan əvvəl sadə cümlənin ümumi xarakteristikası
haqqında şagirdlərə aşağıdakı cəhətləri bildirirəm:
S
eçilmiş cümlənin intonasiyaya görə növləri, müxtəsər və
geniş, şəxsli və şəxssiz, bütöv və ya yarımçıq cümlələr.
Sintaktik t
əhlilin başqa növlərindən də (mürəkkəb
cüml
ənin təhlili) yuxarıdakı formalara uyğun şəkildə
istifad
ə edirəm. Ayrı-ayrı siniflərdə təhlilin bu yolları
t
əkrar edilərsə, şagirdlər keçmiş bilikləri daha səmərəli
şəkildə qavrayıb öz düşüncələrində möhkəmlətmiş olarlar.
1974
Az
ərbaycan dili məsələləri
9
QRAMMATİK TƏRİF VƏ QAYDALARI
ŞAGİRDLƏRƏ NECƏ MƏNİMSƏDİRƏM
Orta m
əktəbdə Azərbaycan dili təliminin müvəf-
f
əqiyyəti şagirdlərin öyrəndikləri qrammatik tərif və
qaydaları şüurlu surətdə mənimsəmələrindən çox asılıdır.
Bunu n
əzərə alaraq Azərbaycan dilinin tədrisi zamanı
çalışıram ki, şagirdlər öyrəndikləri tərifin məzmununu
şüurlu surətdə mənimsəsinlər. Mənimsədikləri biliyi isə
möhk
əm yadda saxlasınlar. Onların tərif və qaydalardan
düzgün istifad
ə etməyi bacarmaları isə əsas şərtlərdən
biridir.
Bunun üçün keçdiyim d
ərsdə təlimin müxtəlif üsul
v
ə priyomlarından istifadə edirəm. Yeni dərsə başla-
mazdan
əvvəl keçmiş dərs barədə uşaqlarla müsahibə apa-
rıram. Sonra yeni dərsin adını elan edirəm. Yeni dərsə aid
nümun
ələr yazılmış əyani vəsaiti lövhədən asıram. Fərz
ed
ək ki, yeni dərsimiz üçüncü növ təyini söz birləş-
m
əsidir. Mən şagirdlərdən birinə deyirəm ki, əyani
v
əsaitdə yazılmış III növ təyini söz birləşmələrini oxuyub
t
ərəflərini müəyyənləşdirsin. Müsahibəni aşağıdakı şəkil-
d
ə davam etdirirəm:
Mü
əllim: Üçüncü növ təyini söz birləşməsinin
birinci t
ərəfindəki şəkilçi ismin hansı halının şəkilçisidir?
Şagird: Birləşmənin birinci tərəfindəki şəkilçi ismin
yiy
əlik halının şəkilçisidir.
Dostları ilə paylaş: |