Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
793
fenomenologiyada da absolyutist nöqteyi-nəzər tənqid olunur, o nöqteyi-nəzər ki, ona uyğun olaraq, yalnız düzgün olan - təbii-elmi anlayışlardan istifadədir. Eyni zamanda, vurğulamaq lazımdır ki, nə analitik fəlsəfə, nə də fenomenologiya təbii elmlərin əleyhinə çıxış etmirlər! Onlar yalnız o fəlsəfi nəzəriyyəni tənqid edirlər ki, ona uyğun olaraq, gerçəklik müstəsna dərəcədə təbii-elmi anlayışlarla dərk oluna bilər. Fenomenologiya çox vaxt sadə situasiyaları təsvir edir: taxılın üyüdülməsi, atın nallanması, məktubun yazılması. Bütün bunlar barədə çox vaxt həyati dünya (Lebenswelt), yəni bizim yaşadığımız, gündəlik əşyaları və fikirləri olan hadisələri (fenomenləri) və onları meydana çıxaran linqvistik ifadələri olan dünya kimi danışılır. (Xalis sintaksik və ya semantik deyil, dil mənasında praqmatik olan dil oyunları ilə paralellə müqayisə edin). Deməli, dilin istifadəçisi üçün istifadədə olan dil də həyati dünyanın hissəsidir. Fenomenologiya həyati dünya anlayışını yalnız elmi təsəvvürün alternativi olaraq irəli sürmür. Həyati dünya epistemoloji üstünlüyə malikdir. Elmlər həyati dünyanın sayəsində mümkün oldu. Doğru deyildir ki, onlar tarixi olaraq həyati dünyadan kənarda yaranmışlar. Elmi fəaliyyəti transsendental mənada məhz o, mümkün edir. Beləliklə, fenomenologiya (məsələn, Husserldə) özünü Avropa elmi inkişafının davamı kimi dərk edir, burada fəlsəfə elə elm də rasionallığı bir məqsəd (telos) olaraq izləyir, fenomenologiya isə elmin bazis problemlərini işıqlandırmaq və izah etmək məqsədinə malikdir. Əgər Husserlin sözlərindən istifadə etsək, onda "Avropa elmlərinin böhranı" şəraitində elmə dəstəyi "transsendental fenomenologiya", başqa cür deyilsə, "ciddi elm olaraq fəlsəfə" təmin edir. Fenomenologiyanın elmdə elmi aspektlərin xilas edilməsinə yönələn səyləri həyati dünyanın elmlərin məna yaradan əsasının və onların zəkaya doğru daxili meylinin (telos) kəşfindən və təfərrüatları ilə öyrənilməsindən ibarətdir. Fenomenologiya göstərildiyi kimi, yalnız hadisələri, yəni adi güzəranın şeylərini deyil, həm də adamların müxtəlif kontekstlərdə aşkar olunan niyyətlərini və i.a. təsvir edir. (Fenomenologiya fərdin öz yaşantılarının poetik təsvirinə, onun müşahidələrinin özünəməxsus lirik versiyasına əsaslanmır). Onun daha dərin məqsədi həyati dünyanın daxilində onu mümkün edən şəraitin aşkar edilməsindən, yəni onun məna yaradan şəraitinin kəşf edilməsindən ibarətdir ki, bunlar olmadan, o, mövcud ola bilməzdi. (Yenidən şahmat oyunu ilə müqayisə edin: şahmat qaydaları müxtəlif güclü və zəif gedişlər üçün məna yaradandır). Burada linqvistik analiz zamanı olduğu kimi, müəyyən transsendental-praqmatik arqumentasiya iştirak edir. Amma
794
nəzərə çatdıraq ki, bu qəbildən olan transsendental fəlsəfə Kantın etdiyi kimi bir subyektin deyil, dil-praktik mühitinin bu və ya digər dərəcədə dəyişkən mənayaradan müqəddəm şərtlərini axtarır. Həyati dünyanın strukturunun izahı müəyyən epistemoloji məqsədə malikdir. Bu halda vacibdir ki, həyati dünya məqsədyönlü vəzifələr və əməlin tənzimlənən normaları vasitəsi ilə aşkara çıxan praktik təbiətə malik olsun. Elə buna görə də, epistemoloji problemlər passiv hissi təcrübə (məsələn, Berkli təlimində olduğu kimi) kontekstində deyil, əməllər (tapşırıqlar, əmək, qarşılıqlı təsir) kontekstində müzakirə olunur. Bizim nə etdiyimiz barədə biliyimiz fundamental sifətində şərh olunur. O, sadə hissi təəssüratlara gətirilə bilməz. Məsələn, mən odun doğradığım zaman, nə etdiyimi impulsiv şüuraltı olaraq bilirəm. Və məsələn, mənim əllərimin hərəkətləri barədə bildiyim mənim öz əlimə baxaraq öyrəndiyim deyildir, əgər o, sadəcə olaraq, bir müşahidə obyekti olsaydı. Əlbəttə ki, mən odun doğradığım zaman öz əlimə baxıram, amma mənim əli görmə qavrayışım əməlin kontekstinin bir hissəsidir, bu əməl zamanı isə əlin hərəkətinin mənim tərəfimdən dərk olunması mənim onu sadəcə olaraq, bir kənar obyekt kimi nəzərdən keçirdiyim zaman onu dərk etdiyimdən fərqlənir 459 .
Fenomenologiyanın epistemoloji olaraq passiv
hissi qavrayışlardan və ya xalis təfəkkürdən deyil, bizim davranış vəzifələrimizdən başlaması faktı o deməkdir ki, subyektin və obyektin onun daxilində qarşılıqlı əlaqəsi problemi şeylərin aşkar edilməsi və fərdin özünəeyniyyəti (personal identity) ilə unikal bir tərzdə çuğlaşmışdır. İnsan fəaliyyət göstərən şəxs olaraq fəaliyyətdə bilavasitə iştirak edir. Burada subyektə və obyektə yönəmli heç bir mütləq ikiləşmə yoxdur. Hadisələr şeylər özlərini verilmiş situasiyada aşkar etdikləri kimidir. Əməlin baş verdiyi zaman məhz fəaliyyət göstərən şəxsin şüuru onun fasiləsizliyini və özünəeyniyyətini təmin edir. (Şeylər (xarici dünya, "maddi substansiya") və subyekt (Berkli və Hyum təlimlərdə "mental substansiya") problematikası ilə müqayisə edin. ) Əməldən başlayan fenomenoloji təsvirlər sosial elmlər və onlarda aparılan prinsipial mübahisələr üçün maraq kəsb edir. Əməl
Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|