Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İdentiklik və tanınma
799
Amma bu seçimlə müəyyən bir ixtiyarilik bağlıdır. Fundamental seçimi fərdin özü tək yerinə yetirir. Hətta məsləhət istədikdə belə qərarı insan özü qəbul edir, həm bu xahişlə bağlı, həm də məsləhəti necə şərh etmək və ona əməl etməklə bağlı. Seçim qərara çevrilir və elə bu mənada da kifayət qədər ixtiyari olur. Altruizmi və ya eqoizmi, kommunizmi və ya faşizmi də seçmək olar. Seçim rasional olaraq əsaslandırıla bilməz. (Popper və Karnapla bağlı paralellə müqayisə edin). Amma eyni zamanda, Sartr deyir ki (kifayət qədər maraqlıdır), biz fərd olaraq, hər halda hər bir kəsin adından seçim edirik. Burada biz Kantın hərəkət və əməl normalarının universallaşdırılması ideyası ilə qarşılaşırıq. Amma biz həqiqətənmi o qədər suverenik ki, bizim identikliyimizi belə bir qaydada müəyyənləşdirə bilək? Məgər öz daxili varlığımızda biz cəmiyyətlə bağlı deyilikmi - sosiallaşma vasitəsi ilə, bizim sonrakı həyatımızda qarşılıqlı tanınma (etiraf) vasitəsi ilə, obyektiv, zəruri əmək dünyası və dil vasitəsi ilə? Görünür ki, fərd və icma arasındakı münasibətdə erkən ekzistensialist Sartrın başa düşdüyü kimi problematik olan nəsə mövcuddur.
- de Bovuar və feminist fəlsəfə
Ekzistensializmin əsas problemi - identiklik haqqında məsələdir 460 . Mən mahiyyət etibarı ilə kiməm? Sartr bizim artıq gördüyümüz kimi güman edirdi ki, insan öz identikliyinin müəyyənləşdirilməsində prinsipcə azaddır. Bizim həyatımızın qabaqcadan müəyyənləşdirilmiş heç bir ssenarisi yoxdur! Heç bir "mahiyyət" yoxdur ki, bizim kim olduğumuzu və kim olmalı olduğumuzu bizə xəbər verə bilsin. Bizim azadlığımız və bizim məsuliyyətimiz elə ondadır ki, bizim özümüz, bizim hamımız və hər birimiz bu ekzistensial tapmacanın cavabını tapaq, daha dəqiq deyilsə yaradaq. Sartr bu problemi Hegeldən əxz etmişdi, Hegel isə identiklik barədə məsələni insani subyektlərin qarşılıqlı münasibəti məsələsi kimi nəzərdən keçirirdi. İki subyekt qarşılaşdıqları zaman tanınma (etiraf edilmə) uğrunda mübarizə başlanır, onlardan hər biri çalışır ki, başqası onu onun özünün nəzərdən keçirdiyi kimi nəzərdən keçirsin. Bu - "mənəvi" mübarizədir, o mənada ki, o, maddi dəyərlər uğrunda
460 İdentiklik termini altında insanın eyniləşdirlməsi, özünü anlaması başa düşülür. 800
aparılmır, qarşılıqlı tanınma (etiraf edilmə) uğrunda aparılır. Bununla belə, Hegelə görə, bu mübarizə ölüm-dirim mübarizəsidir. Axı bizim başqalarına münasibətdə kim olmağımız bizim üçün həyati olaraq vacibdir. Hegelin nöqteyi-nəzərindən, bu, həm də başqasını yuxarıda və ya aşağıda olan kimi tanıma (etiraf etmə) məsələsidir. Bu, kimin "ağa", kimin isə - «kölə» olmalı olması uğrunda mübarizədir. Sonradan Hegel bu mövqeləri maddi şəraitlə əlaqələndirir: kölə – o kəsdir ki, öz həyatından ehtiyatlanaraq, ağa üçün işləməyə məcburdur. Deməli, Hegel insani identikliyi - bizim özümüzü anlamağımız və bizim başqalarını anlamağımız - sürəkli sosial-psixoloji prosesin zəif nəticəsi kimi başa düşür. İdentiklik saçların rəngi və ya genlərin yığımı kimi bizə məxsus olanların oxşarı deyildir. O, bizim tərəfimizdən gərginliklə dolu olan intersubyektiv prosesin gedişində əldə olunur və həmişə yenidən və yenidən şübhə altına alına bilər. İnsanlar yalnız fiziki varlıqlar olaraq, xəstəliklərə və ölümə münasibətdə zəif deyillər, onlar həm də sosial varlıqlar olaraq, bizim digər insanlar tərəfindən identikliyimizin müəyyənləşdirilməsinə və yenidən müəyyənləşdirilməsinə münasibətdə zəifdirlər. Belə hesab edərək ki, identiklik hər halda, təbiətin məhsuludur, biz həm özümüzdə, həm də digərlərində elə bir təəssürat yarada bilərik ki, bu, sosial olaraq müəyyənləşmiş identiklik sadəcə olaraq, elə olduğu kimidir və bizim başqa təbii əlamətlərimizə oxşar olaraq dəyişməzdir. Guya ki, nökər elə təbiətən də nökərdir, ağa da elə təbiətən ağadır. Onlar sosial qüvvələrin oyununun nəticəsində deyil, yəni prinsipcə, həmişə yenidən və başqa cür ola müəyyənləşə bilən oyunun səbəbindən deyil, təbiətən və ya Tanrının mərhəməti ucbatından belədirlər. Belə ki, ağ insan özünü təbiətən ağa kimi, qara insanı isə təbiətən kölə kimi nəzərdən keçirə bilər və işlərin mövcud vəziyyətini elə qiymətləndirə bilər ki, bu, elə belə də olmalıdır. Deməli, həm ağa, həm də kölə o şəraiti darmadağın edirlər ki, onların arasındakı münasibət sosial olaraq qarşıya qoyulmuş, əslində dəyişdirilə bilən qarşılıqlı anlaşmanın nəticəsidir. Hegelin mövqeyinin və Sartrın ondan əxz etdiyinin bizim tərəfimizdən şərhi belədir (qismən Aleksandr Kojev vasitəsi ilə, Alexandre Kojeve, rus familiyası Kojevnikov, 1902-1968). Sartr üçün naturalizasiya "ağılsız inamın", yəni özünüaldatmanın bir nümunəsi idi, biz bu özünüaldatmanın köməyi ilə bizim öz həyatımıza görə ekzistensial məsuliyyətdən və bizim kim olmağımız barədə sualın cavabından yaxamızı kənara çəkirik. Həm Sartr üçün, həm də Hegel üçün fərdlərin qarşılıqlı tanınması (etiraf edilməsi) döyüş meydanıdır. Sartra görə, iki insanın Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|