Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
809
normanın ümumi əhəmiyyətə malik olduğunu aydınlaşdırmaq üçün biz necə hərəkət etməliyik. (Biz deməli ki, bu meyar haqqında "metanorma" kimi danışa bilərik). Rolz əxlaqi fəlsəfənin bəzi adi problemlərindən maraqlı bir üsulla qaçmağa səy edir. Məsələn, o, əxlaqı ənənəvi mənada əsaslandırmaq istəmir. Əxlaqın əsaslandırılmasının fəlsəfi problemləri belə bir məsələ ilə bağlıdır ki, əxlaqi mülahizələrin həqiqi və ya yalan, düzgün və ya qeyri-düzgün olduğunu hesab etmək olarmı və olarsa, hansı qaydada? Əgər məsələn, heç bir əxlaqi fakt mövcud deyildirsə, onda əxlaqi mülahizə "faktlara" uyğun gələ bilməz (məntiqi pozitivizm ilə müqayisə edin). Rolz yanaşmanı, nəzəri uyğunluq (a coherence- theoretical perspective) ideyasına əsaslanmış yanaşmanı reallaşdırır: əgər əxlaqi prinsip bizim digər normativ nöqteyi-nəzərlərimizlə və təsəvvürlərimizlə uzlaşırsa, onda demək olar ki, o, əsaslandırılmışdır. Beləliklə, məqsəd bizim müəyyən harmoniyaya nail oluncaya qədər düzəlişlər verdiyimiz özünəməxsus refleksiv müvazinətdir. Əgər əxlaqi nəzəriyyə bizim əxlaqi intuisiyamızla və insan və sosial şərait haqqında nəzəriyyələrlə yaxşı uyuşursa, o, daha güclüdür. Etiraz etmək olar ki, belə bir mövqe əxlaqi fəlsəfənin bəzi bazis problemlərindən tamamilə qaçmağa imkan vermir. Məsələn, bir neçə mümkün "razılaşdırılmış" (coherent) əxlaqi sistem təsəvvür etmək olarmı və bizə bu halda onlar arasında necə seçim etmək lazımdır? Belə bir situasiyada biz çətin ki "razılaşmaya" bir meyar olaraq müraciət edə bilək. Bundan başqa, bu müzakirə üsulu görünür, onu nəzərdə tutur ki, əgər prinsip bizim ümumiyyətlə, düzgün hesab edərək inandığımızla uzlaşa bilərsə, onda biz müəyyən praktik sübut əldə etmiş oluruq. Amma burada bəzi filosoflar deyə bilərdilər ki, biz yenidən klassik problemlə qarşılışmışıq. Bizə haradan məlumdur ki, «bizim düzgün hesab edərək inandığımız» düzgündür? Beləliklə, əxlaqi fəlsəfənin bazis problemlərindən tamamilə qaçmaq Rolza nəsib olmur.
810
mövcuddurmu, məsələ ondadır ki, biz ümumi əhəmiyyətə malik olan "normativ" barəsində biliyə malik ola bilərikmi? Başqa sözlə, məsələ onda deyildir ki, biz bilə bilərikmi ki, insanlar normativ məsələlər barədə nə düşünürlər və ya onlar müxtəlif situasiyalarda hansı normalara praktik olaraq əməl edirlər. Bizim hamımız razıyıq ki, belə bir empirik biliyi almaq olar. Məsələ ondadır ki, biz normativ olaraq, ümumi əhəmiyyətə malik olanın dərk olunmasına nail ola bilərikmi? Ümumiyyətlə, normalar barəsində həqiqi (ümumi əhəmiyyətə malik olma) və ya yalan (ümumi əhəmiyyətə malik olmayan) kimi danışmaq olarmı? Biz gördük ki, bu suala müxtəlif cavablar verilmişdir ki, onlar da müxtəlif müqəddimələrə və arqumentlərə əsaslanmışlar (sofistlər və Sokrat, Kant və Karnap). İndi biz yalnız təklif olunan müxtəlif cavablarla bağlı olan, siyasi olaraq birmənalı olmayan vəziyyəti qeyd etməyə səy edək: Fərz edək ki, biz normativ haqqında biliyə malik ola bilmərik, o mənada ki, biz həm özümüzü və opponentlərimizi bir normativ mövqenin başqası ilə müqayisədə daha çox həqiqi olduğuna rasional olaraq, inandırmaq iqtidarında hesab edirik. Bu, öz ardınca heç də onu gətirmir ki, biz şəxsən, hansısa müəyyən normativ mövqedən kənarda dayanırıq (belə bir şey ümumiyyətlə, necə baş verə bilər?), bu, öz ardınca heç onu da gətirmir ki, bizə normativ nöqteyi-nəzərin müdafiəsindən və ya dəstəklənməsindən özünü saxlamaq gərəkdir. Lakin bu, öz ardınca normativ nöqteyi-nəzərin ümumi əhəmiyyətə malik olması tələbinin bizim tərəfimizdən rasional əsaslandırılmasının qeyri-mümkünlüyünü gətirir. Belə bir aqnostik mövqe (yunanca: a = yox, gnosis = bilik) müxtəlif siyasi nöqteyi-nəzərlərlə uzlaşdırıla bilər. Biz xatırlatmışdıq ki, nümayəndəli demokratiyanın (məsələn, parlamentarizmin) tərəfdarlarının cavabı necə ola bilərdi. Belə ki, söhbət normativ məsələlərdən getdiyi zaman kimin düzgün olduğunu biz sübut edə bilmərik, onların içərisində bəziləri vardır ki, biz bunlarda müraciətdən qaçmaq iqtidarında deyilik, onda onlara münasibətdə səsverməyə üz tutmaq lazımdır, vergiyə və üzvlük haqqına münasibətdə, həmçinin də, mümkündür ki, ailədə, mədəniyyət sahəsində və i.a. edildiyinə oxşar olaraq. Səsvermə normativ məsələlərdə kompromisə gətirib çıxarır, belə ki, burada rasional arqumentasiya ümumi əhəmiyyətə malik olan razılaşmaya aparıb çıxara bilməz. Bu, mümkün cavablardan biridir, yəni daha dəqiq deyilsə, ən yeni dövrdə ümumən qəbul edilmiş cavabdır: nümayəndəli demokratiya dəyərlərin müəyyən plyuralizminin meydana çıxması ilə eyni zamanda yaranmışdır. (Biz əlbəttə ki, təsdiq etmirik ki, Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|