Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Rolz – ədalət və insan hüquqları
807
tərəfindən nəzərdən keçirilən identiklik konsepsiyası ilə müqayisə edin); 4. Maraqlı tərəflərin konsensusuna əsaslanmış ədalətin analizi (belə ki, biz eyni situasiyaları kantsayağı qəti imperativ halında olduğu kimi şərh edə bilək); 5. Siyasi icta (dövlət) çərçivələri daxilində diskussiyanın yuxarıda sadalanan bütün formalarını özünə ehtiva edən hüquqi müzakirə. Bütün yuxarıda deyilənləri nəzərə alaraq təsdiq etmək olar ki, düşüncənin başqa növlərinin istifadə olunması üçün əsasların mövcud olduğu sferalarda normativ təfəkkürün yalnız bir tipini tələb etmə məzəmmətə layiqdir. Bəziləri bütün hər bir şeyi iqtisadi nöqteyi- nəzərdən, digərləri - identiklik və özünüreallaşdırma nöqteyi- nəzərindən, üçüncülər - ədalətin qərəzsiz prinsipləri mövqeyindən qiymətləndirirlər. Amma özlərinin digərləri ilə diskussiyalarında dərin fəhmi o kəslər aşkar edirlər ki, onlar bütün bu perspektivləri düşünmək və onlardan zəkavi olaraq istifadə etmək qabiliyyətinə malikdirlər. Axı diskussiyada identiklik və tanıma (etiraf etmə) barədə məsələnin qoyulması qaçılmazdır (bənd 3). Lakin o, xərclər və prioritetlər nöqteyi-nəzərindən ölçülüb-biçilməlidir (bənd 2) və identikliyinin və etirafın ədalətli və ədalətsiz formaları haqqında daha yüksək səviyyəli diskussiyalar ilə əlaqədar olaraq nəzərdən keçirilməlidir (bənd 4). Bütövlükdə, de Bovuar və İrigerey üçün olduğu kimi, Benhabib üçün də mərkəzi mövzu qərarlaşan konstellyasiyaların normativ tənqidi üçün fəlsəfi imkandır.
İnsan hüquqları və ədalətin prinsipləri barədə məsələ ikinci dünya müharibəsindən sonra yeni bir səslənmə əldə etmişdir. Onun müzakirəsinə mühüm tövhəni amerikan filosofu Con Rolz (John Rawls, 1921) gətirmişdir. Ədalət nəzəriyyəsi (A Theory of Justice, 1971) kitabında o, hüquq, ədalət və ədalətli bölgü ilə bağlı prinsipial məsələləri müzakirə edir. "İnsan hüquqları" və "ədalət" nəzəriyyələrinin problemlərindən biri ondadır ki, onların formulə etdiyi prinsiplər çox vaxt elə bir-birinə zidd olur. Məsələn, əgər nəzəriyyə "insanların ən böyük sayı üçün mümkün olan ən böyük xoşbəxtlik" utilitarist prinsipdən çıxış edirsə, onda o, hər bir ayrıca insani fərdin dəyərli olması prinsipi ilə asanlıqla konfliktə girə bilər. Belə ki, əgər ədalətsiz əməli törətmək (məsələn, günahsız insanı cəzalandırmaq) insanların böyük sayı üçün mümkün olan ən böyük xoşbəxtliyi və ya faydanı təmin edirsə, onda bunu etmək 808
düzgündürmü? Əgər belə bir suala bizim cavabımız mənfidirsə, onda biz həmçinin, digər prinsipləri də nəzərdən keçirməliyik. Lakin elə onlar da bizim "əxlaqi intuisiyamız" ilə konfliktə daxil ola bilərlər. Rolz belə suallara cavab verməyə səy edir və demək lazımdır ki, onun bu işi fəlsəfədən son dərəcə uzaq olan bir çox adamların diqqətini cəlb etmişdi. Müəyyən mənada Rolz müasir liberal demokratiyaya xas olan ədalət prinsiplərini izah etməyə cəhd edir. Özünün “Ədalət nəzəriyyəsi”ndə o, göstərməyə çalışır ki, ədalətin elə müəyyən prinsipləri mövcuddur ki, hər bir zəkavi insan onları seçərdi. Rolz metodoloji olaraq, özünəməxsus fikri eksperiment həyata keçirir. Əgər siz milli, tədrisi, sosial və siyasi statusunuza görə kim olduğunuzu, hansı cinsə, hansı irqə və hansı sinfə məxsus olduğunuzu bilməsəydiniz, onda siz cəmiyyətin hansı formasına üstünlük verərdiniz? Əgər siz elə bir cəmiyyətə düşsəydiniz ki, burada sizin mövqeyiniz və yeriniz qeyri-məlumdur, onda siz bu cəmiyyət üçün ədalətin hansı prinsiplərini seçərdiniz? Bu fikri eksperimenti Rolz çıxış vəziyyəti adlandırır - fərd burada özünün statusunu və yerini bilmədən cəmiyyət üçün ədalətin prinsiplərini seçməlidir. Bu fikri eksperimentin ideyası ondadır ki, ədalətli sosial nizam üçün elə prinsipləri tapmaq gərəkdir ki, onlarla bütün zəkavi insanlar razılaşsınlar. Başqa cür deyilsə, eksperimentin məğzi "rolların dəyişməsi" hipotetik yolu ilə universallaşdırmadan ibarətdir. Rolza görə, biz gözləyə bilərik ki, çıxış vəziyyətində olan və deməli, öz təbii istedadı və resursları barədə məlumatlanmayan zəkavi insan liberal siyasi hüquqların xeyrinə seçim edəcəkdir. Heç bir kəs belə bir şəraitdə siyasi azadlığı olmayan cəmiyyəti seçməzdi. Bundan başqa, Rolz deyir ki, zəkavi insan "çıxış vəziyyətiində" o cəmiyyəti seçərdi ki, maddi durumu pis olan fərdlər daha yaxşı maddi şəraitdə yaşayan fərdlərə görə sıxıntılara məruz qoyulmazdı. O, məsələn, insanların ən böyük miqdarının ən böyük mümkün rifah halının təmin olunması üçün utilitarist hesabata uyğun olaraq hərəkət edərdi, özü də bunu elə edərdi ki, ən pis şəraitdə yaşayan insanların narhat olmaq üçün heç bir əsası olmazdı. Bu seçim onunla izah olunur ki, zəkavi insanın özü də ən pis şəraitdə yaşayanların arasında olmuş ola bilərdi. Ən pis şəraitdə yaşayanların müdafiəsi tələbi fərq prinsipi (the difference principle) adlanır. Beləliklə, bazis siyasi hüquqlar da, bazis rifah halının təminatı da nəzərə alınmalıdır (kantsayağı və utilitarist ideyalar arasında özünəməxsus orta). Çıxış vəziyyəti adlananla bağlı fikri eksperiment normativ ümumi əhəmiyyətə malik olma üçün meyar verir. O, bizə deyir ki, Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|