Historia filozofii

 
57
dzielił cyników od Sokratesa. 
Zaprzeczał tedy Antystenes wraz z sofistami, jakoby pojęcia były samoistnym źródłem poznania, i 
ograniczał poznanie do postrzeżeń. I gdy inni sokratycy, z Platonem na czele, poznanie odróżniali od 
opartego na postrzeżeniach domysłu, on określał je właśnie jako trafny domysł połączony z 
wytłumaczeniem. Stojąc na stanowisku sensualistycznej koncepcji poznania skłaniał się też do 
materialistycznej koncepcji przyrody i ostro występował przeciw antymaterialistycznym teoriom, za-
inicjowanym przez Platona. Sokrates wypowiedział się tylko w części zagadnień filozoficznych i 
wypowiedział się tylko formalnie, dlatego to następcy mogli poglądy jego uzupełniać zarówno w duchu 
sensualizmu i materializmu, jak i w duchu racjonalizmu i idealizmu. 
Cechą cyników było, że oderwali się od tradycji, przyzwyczajeń, konwenansów. W poglądach 
filozoficznych tak samo, jak w moralnych i politycznych. Ignorując nowe pomysły filozofów, wrócili do 
poglądów najprostszych. Twierdzili, że istnieją jedynie konkretne rzeczy, a jeśli mówimy o czymś więcej, 
to o słowach, nie o rzeczywistości. Istnieje tylko konkretny człowiek, a nie ma „człowieczeństwa", 
istnieją stoły i krzesła, a nie ma „sprzętów w ogóle". Próżną jest rzeczą usiłować definiować rzeczy, 
można je tylko opisywać. Wiele wieków przeszło, aż w XX w. filozofowie zaczęli głosić poglądy 
zbliżone do tych cynickich, na pozór tak prostych. 
b) Etyka stanowiła ośrodek filozofii Antystenesa. W niej zaś doprowadził do skrajności pogląd Sokratesa: 
Jedynym dobrem i celem życia jest cnota, wobec tego wszystko inne jest obojętne. Posługując się 
znanymi, zwłaszcza wśród sofistów, pojęciami, mówił, że jedynie cnota jest „z natury" swej dobrem, 
wszystko zaś inne, jeśli jest uważane za dobro, to tylko przez konwencję. Zresztą, poza cnotą, wszystko 
inne jest niepotrzebne, bo ona sama wystarcza do szczęścia. 
Opinie te cyników tłumaczą się dość łatwo. Twórcy cynizmu należeli do proletariatu, pozbawionego 
wszystkiego, majątku, stanowiska. Antystenes był synem niewolnicy, nie posiadającym praw 
obywatelskich, a najsławniejszy jego uczeń, Diogenes, był synem bankruta, pozbawionym środków do 
życia. Nic nie posiadali, pozostawała im tylko - natura. I pozostawało to, co mieli w sobie samych, a więc 
- cnota. Jeśli cynicy sławili cnotę, to nie dlatego, by nie dbali o zadowolenie. Przeciwnie, sławili ją, a 
potępiali dobra zewnętrzne z intencją hedonistyczną. Dobra te nie dały im zadowolenia, bo ich nie mieli; i 
tłumaczyli sobie, że nie dałyby także, gdyby je mieli. Temu, czego nie posiadali, odmówili wartości. Ich 
filozofia wyrosła nie z rozważań teoretycznych, lecz z warunków życiowych. 
Należy tedy zobojętnieć dla wszystkiego poza cnotą; wtedy jest się prawdziwie wolnym i niezależnym. 
Obojętność i osiągana przez nią niezależność - to były główne hasła tej filozofii. Antystenesa pozytywne 
określenia cnoty - jeśli w ogóle istniały - poszły w zapomnienie, a przechowały się tylko negatywne: że 
jest obojętnością dla pozornych dóbr i niezależnością wobec losu. Ludzi, którzy całkowicie uniezależnili 
się, cynicy nazywali mędrcami. Za wzór mędrca mieli Sokratesa: był on niejako żywym modelem ich 
teorii. 
Ceniąc jedynie życie „wedle natury", potępiali wszelakie urządzenia społeczne i państwowe, uważając je 
za konwencjonalne. Za Sokratesem twierdzili, że cnota jest jedna, taka sama dla wszystkich; przykładając 
zaś wagę tylko do cnoty, a nie do pochodzenia czy majątku, wszystkich ludzi mieli za równych. 
Występowali przeciw wszelkim nierównościom, byli za równouprawnieniem kobiet i niewolników. Nie 
uznawali granic państwowych, uważali się za obywateli świata, „kosmopolitów". 
2. 
SZKOLĄ CYNICKA
.
 
Uczniem Antystenesa był Diogenes z Synopy (zm. 323?), uczniem zaś 
najwybitniejszym Diogenesa był Krates z Teb, który wraz z żoną Hiparchią i innymi członkami rodziny 
należał do szkoły cynickiej. Był on pierwszym z cyników, który posiadał majątek i stanowisko, ale je 
dobrowolnie porzucił, bo go przekonała teoria cynicka. Cynizm zaczął od teorii, potem przeszedł dopiero 
do praktyki. Krok ten zrobił Diogenes, jeden z najpopularniejszych filozofów, choć filozofia nie 
zawdzięcza mu żadnych zdobyczy teoretycznych. Zarzucał on Antystenesowi, że wygłaszał teorie, a nie 
dość stosował je w życiu, i sam rozpoczął życie wedle cynickiej teorii. Wymagała ona, jak mniemał, 
wyzbycia się nie tylko ujemnych, ale w ogóle wszelkich wytworów kultury. Tradycja uczyniła zeń typ 
cynika. Istotnie wielu było odtąd cyników, co żyli jak on, jako dobrowolni proletariusze i abnegaci, bez 
domu i własności; byli to dziwacy, obrażający umyślnie opinię publiczną i drwiący sobie z niej. Gdy zaś 
pismem zwalczali cywilizację, to czynili to zwykle w stylu drastycznym i grubiańskim. Jeszcze dość 
liczni byli w czasach cezarów. Od nich sposób życia naigrawający się z opinii, kultury i powszechnie 
cenionych dóbr nazwano „cynizmem". (Dla określenia pierwotnej filozofii cyników, wcale nie 
„cynicznej", stosuje się inną nazwę: „cynicyzm".) Z filozofią nie mieli już nic wspólnego. 

---

 
58
Rozpowszechnienie idei cynickich było w starożytności ogromne. Wiele z nich przeszło do stoików. 
Zwłaszcza niektórzy stoicy, i to właśnie późni, jak Epiktet, niczym prawie w poglądach swych nie różnili 
się od cyników. Przede wszystkim zaś późnostarożytne pojęcie filozofa wytworzyło się pod wpływem 
cyników. „Prawdziwy filozof" miał ich rysy: był ubogi, a szczęśliwy. Nawet myśliciele innych 
kierunków, i to między sobą tak różni jak Julian Apostata i Grzegorz z Nazjanzu, wróg chrześcijaństwa i 
jego obrońca, pisali pochwałę filozofa, a charakteryzowali go jako cynika. W szczególności idee cyników 
odpowiadały wczesnemu chrześcijaństwu. Wpływ ich sięgał daleko poza szkołę. A i sama szkoła istniała 
do VI wieku. 
II. CYRENAICY. 1. 
ARYSTYP 
z 
CYRENY 
był założycielem szkoły, która od jego ojczyzny wzięła nazwę 
cyrenajskiej. Datami życia zbliżony był do Platona. Najpierw poznał poglądy Protagorasa, później 
dopiero Sokratesa; stał się jego uczniem, ale doktrynie sofistów został w wielu punktach wierny. 
Arystoteles nazywa go sofistą: dawał do tego podstawę zarówno swą doktryną, jak i trybem wędrownym 
życia; był też pierwszym z uczniów Sokratesa, który powrócił do obyczaju sofistów brania zapłaty za 
naukę. Stanowił typ skrajnie odmienny od Antystenesa: podczas gdy tamten przystał na żywot 
proletariusza, on wiódł życie dworaka i światowca. Anegdoty, jakie kursowały o nim w starożytności, 
przedstawiały go jako oportunistę i serwilistę i specjalnie przeciwstawiały jego zachowanie pełnemu 
godności zachowaniu Platona, z którym spotkał się na dworze sycylijskim. Doktrynę swą wytworzył 
wcześnie, jeszcze za życia Sokratesa. I żył wedle niej, stosując w praktyce hedonizm. 
POGLĄDY.
 
Od Sokratesa i sofistów Arystyp nauczył się tego samego, co Antystenes: 
że sprawy praktyczne są ważniejsze od teoretycznych. Toteż lekceważenie wiedzy i niewiara w nią 
cechowały cyrenaików tak samo jak cyników. Wiedzę pojmowali całkowicie w duchu Protagorasa, jako 
dostarczaną wyłącznie przez zmysły i zupełnie względną. Ponadto ograniczali ją jeszcze w myśl 
subiektywizmu: poznajemy tylko własne stany, a nie rzeczy, które te stany wywołują. 
Stąd już było naturalne przejście do jego etyki. Znane nam są tylko nasze stany, te zaś są bądź przyjemne, 
bądź przykre, i to są jedyne ich własności, które dają podstawę, aby między nimi wybierać. I faktycznie 
zabiegamy zawsze i tylko o przyjemność, a unikamy przykrości. Więc przyjemność jest jedynym dobrem, 
a przykrość jedynym złem. To stanowisko od greckiego terminu ...., oznaczającego przyjemność, przyjęto 
nazywać hedonizmem. Arystyp był możliwie najbardziej zdecydowanym i bezkompromisowym 
hedonistą, jakiego zna historia etyki. Że mógł jednakże mienić się sokratykiem, miało podstawę w tym, iż 
jak Sokrates łączył dobro i przyjemność; ale czynił to w odwrotnym kierunku: Sokrates głosił, że jedynie 
dobro (mianowicie moralne) daje przyjemność, podczas gdy Arystyp - że przyjemność jest jedynym 
dobrem. 
W pięciu tezach można ująć skrajny hedonizm Arystypa: 1. Przyjemność jest jedynym dobrem. To teza 
zasadnicza. Uzupełniającą tezą jest, że przykrość jest jedynym złem. 
2. Przyjemność, będąca jedynym dobrem, jest stanem przelotnym, chwilowym, trwającym tylko, póki 
działa bodziec. Taka „częściowa przyjemność" jest celem życia, szczęście zaś jest tylko zespołem 
częściowych przyjemności. „Częściowa przyjemność jest godna pożądania sama przez się, szczęście zaś 
nie samo przez się, lecz ze względu na częściowe przyjemności, jakie obejmuje". Niesłuszną jest rzeczą 
wyrzekać się obecnej przyjemności dla przyszłego szczęścia, lecz należy chwytać przyjemność, jaka się 
nadarza; hasło „carpe diem" odpowiadało doktrynie Arystypa. 
3. Przyjemność jest natury cielesnej. „Cielesna przyjemność" - pisał - „jest celem życia". 
4. Przyjemność jest stanem pozytywnym. To w przeciwieństwie do niektórych późniejszych hedonistów, 
jak Epikur, którzy ją mieli za stan negatywny, twierdząc, że polega na braku cierpienia; Arystyp 
zaprzeczał, jakoby sam brak cierpienia i przykrości był już przyjemnością, bo, jak twierdził, przyjemność 
i przykrość są rodzajami ruchu dokonującego się w nas, podczas gdy brak przyjemności jak i brak 
przykrości są właśnie brakiem takiego ruchu. 
5. Przyjemności różnią się tylko intensywnością, natomiast nie różnią się między sobą jakością, czyli nie 
ma przyjemności, które same z siebie byłyby wyższe lub niższe od innych. Wszystko jest równie dobre, 
gdy daje równą przyjemność, nawet cnota jest cenna jedynie w miarę dostarczanej przez nią 
przyjemności. „Przyjemność różni się od przyjemności tylko tym, że jedna od drugiej jest 
przyjemniejsza". 
2. 
SZKOŁA CYRENAJSKA
.
 
Arystyp pozyskał dla swej filozofii spore grono zwolenników. Poza jego 
córką, a także jego wnuczką i Arystypem Młodszym, należał do nich Teodoros, zwany Ateistą, 
Hegezjasz, zwany Nawołującym do śmierci, Annikeris i inni. 

---